Η νοσηλεία ασθενών στο Βυζάντιο

Οι Άγιοι Κοσμάς και Δαμιανός ενώ χειρουργούν μεταμόσχευση σε πόδι ασθενούς
Πίνακας ζωγραφικής αρχές του 15ου αιώνα.

Γράφει ο Αρχιμανδρίτης π. Κύριλλος Κεφαλόπουλος,

Από την αρχή της διαδόσεως του Ευαγγελίου οι πρώτοι Χριστιανοί επέδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την φροντίδα των ασθενών, ακολουθώντας το παράδειγμα του Χριστού που «διήλθε ιώμενος και ευεργετών». Οι Χριστιανοί στο πρόσωπο των ασθενών έβλεπαν τον ίδιον τον Χριστό που είχε πει τον λόγο: «ησθένησα και επεσκέψασθέ με» (Ματθ. 25:36). Μάλιστα η φροντίδα που επεδείκνυαν προς τους ασθενείς είχε ευμενή απήχηση στους ειδωλολάτρες που έβλεπαν τους Χριστιανούς με αυταπάρνηση να περιθάλπουν αυτούς που συχνά οι ίδιοι εγκατέλειπαν αβοήθητους, ιδίως κατά τις μεγάλες επιδημίες λοιμού που μάστιζαν τον Ρωμαϊκό κόσμο.

Ήδη από τον 1^ο μ.Χ. αιώνα έχουμε τους πρώτους Χριστιανούς ιατρούς, τον Ευαγγελιστή Λουκά και ακόμα έχουμε τις πρώτες γυναίκες ιατρούς αναργύρους, τις αδελφές Ζηναϊδα και Φιλονίλλα, συγγενείς του Αποστόλου Παύλου, που άφησαν την Ταρσό της Κιλικίας και εγκαταστάθηκαν στην Δημητριάδα της Μαγνησίας, θεραπεύοντας δωρεάν τους ασθενείς (η μνήμη τους τιμάται στις 11 Οκτωβρίου). Επίσης, η ιατρός Ερμιόνη, μία από τις επτά κόρες του διακόνου Φιλίππου από την Καισάρεια της Παλαιστίνης, που αναφέρεται στις Πράξεις των Αποστόλων, ίδρυσε στην Έφεσο ξενώνα – ξενοδοχείο και θεράπευε δωρεάν ασθενείς (εορτάζει στις 4 Σεπτεμβρίου).

Έκτοτε και στους επόμενους τρεις αιώνες έχουμε μία μεγάλη σειρά αγίων Αναργύρων και ιατρών που παρείχαν δωρεάν τις ιατρικές τους υπηρεσίες (άνευ αργυρίου) και προς δόξαν του ονόματος του Χριστού (άγιοι Κοσμάς και Δαμιανός εκ Ρώμης, Κοσμάς και Δαμιανός εκ Μικράς Ασίας, Κύρος και Ιωάννης, Παντελεήμων, Ερμόλαος κ.ά.), για να φθάσουμε στα οργανωμένα νοσηλευτικά ιδρύματα του βυζαντινού κράτους. Από τον 4ο αιώνα εμφανίζονται οι οργανωμένοι ξενώνες για ασθενείς (hospitalia) σε πόλεις και μοναστήρια. Στην Δύση περιορίζονται στην φιλοξενία και την βασική περίθαλψη κυρίως απόρων ασθενών και ταξιδιωτών, στην Ανατολή μπορούμε να μιλάμε για οργανωμένα πρότυπα νοσηλευτικά ιδρύματα. Σύμφωνα με τον κο Ιω. Λασκαράτο, καθηγητή Ιστορίας της Ιατρικής, στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, «τα νοσοκομεία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τα πρώιμα χρόνια δεν παρέχουν μόνον ικανοποιητική τροφή και στέγη, αλλά και συνεχή και ιατρικά ορθή νοσηλευτική φροντίδα για τον άρρωστο, σύμφωνα με το χριστιανικό και φιλάνθρωπο πνεύμα που διαπνέει την εποχή, ενώ παράλληλα αναλαμβάνουν το κύριο βάρος της εκπαιδεύσεως των νέων ιατρών».

Μονή Παντοκράτορος Χριστού, Κωνσταντινούπολη, χαρακτικό 1877, πηγή: wikipedia

Από τα φημισμένα νοσοκομεία του Βυζαντίου το γνωστότερο και μεγαλύτερο ήταν το νοσοκομείο της Μονής Παντοκράτορος στην Κων/πολη. Επί αιώνες λειτούργησε στην Βασιλεύουσα, με το πλέον κατάλληλο ιατρικό προσωπικό που διέθετε η αυτοκρατορία, και επαρκές νοσηλευτικό και βοηθητικό προσωπικό. Είχε ειδικές πτέρυγες για τις διάφορες παθήσεις αναλόγως των ασθενών. Εκτός των θαλάμων ασθενών υπήρχαν ξενώνες για τους γέροντες, τους λεπρούς και τους οδοιπόρους. Σε κάθε θάλαμο υπηρετούσαν δύο ιατροί, ενώ για τις γυναίκες ασθενείς υπήρχαν γυναίκες ιατροί (ιάτραιναι). Το έργο των ιατρών βοηθούσαν νοσοκόμοι και νοσηλεύτριες, σε συνολικό αριθμό άνω των εκατό, και σε αναλογία προσωπικού/ασθενών δύο προς ένα. Σημειώνεται ότι από πηγές του 12^ου αι. υπάρχει η πληροφορία ότι στο Νοσοκομείο του Παντοκράτορος γίνονταν χειρουργικές επεμβάσεις.

Στο νοσοκομείο προσέφεραν τις υπηρεσίες τους οι καλύτεροι ιατροί της αυτοκρατορίας. Και από την πλευρά του κράτους υπήρχε μέριμνα για την καλή λειτουργία των νοσηλευτικών ιδρυμάτων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του αυτοκράτορος Μανουήλ Α’ Κομνηνού, ο οποίος έχοντας σπουδάσει ιατρική, συχνά επέβλεπε την λειτουργία των νοσοκομείων και πολλές φορές συμμετείχε προσωπικώς στην εξέταση των ασθενών και την διάγνωση.

Ιδιαίτερη φροντίδα ελάμβαναν για τις συνθήκες υγιεινής, την θέρμανση των θαλάμων, και την διατροφή των ασθενών. Υπήρχε υπεύθυνος για την δίαιτα των ασθενών. Σε κάθε θάλαμο υπήρχαν νιπτήρες, τα λεγόμενα «χερνιβόξεστα», για την νίψη των χεριών τόσο των ιατρών επισκεπτών όσο και των ασθενών. Μπορεί σήμερα να θεωρούμε αυτονόητες αυτές τις βασικές προφυλάξεις υγιεινής, αλλά ας μην ξεχνούμε ότι μέχρι τον 19^ο αι. στα νοσοκομεία της Δύσεως δεν υπήρχαν τέτοιου είδους φροντίδα και καθαριότητα για τους ασθενείς. Μπορούμε επομένως να μιλάμε για υψηλό επίπεδο περιθάλψεως στο Βυζάντιο, σε μία εποχή 10^ου – 12^ου αι.

Εκτός από το Νοσοκομείο της Μονής του Παντοκράτορος, υπήρχαν και άλλα νοσηλευτικά ιδρύματα στην Κων/πολη και σε άλλες πόλεις της αυτοκρατορίας. Ήδη από τον 5^ο-6^ο αι. υπήρχαν ειδικοί ξενώνες για τους ασθενείς, τους ταξιδιώτες και τους απόρους (ξενοδοχεία). Γνωρίζουμε για τον ξενώνα που ίδρυσε ο αυτοκράτωρ Ιουστινιανός με υπεύθυνο τον άγιο Σαμψών τον Ξενοδόχο (εορτάζει την 26^ην Ιουνίου). Αυτά τα «ξενοδοχεία», μετεξελίχθησαν αργότερα σε πρότυπα νοσηλευτικά ιδρύματα του Βυζαντίου, με διπλό ρόλο, κοινωνικό – φιλανθρωπικό και ιατρικό. Από τον όρο «ξενώνας» προήλθε η ονομασία των νοσοκομείων (hospitalia, hospitals).

Αρκούμεθα σε μία σύντομη αναφορά για την ιατρική περίθαλψη στο Βυζάντιο, ενδεικτική όμως του υψηλού επιπέδου νοσηλείας και υγιεινής, αλλά και ενδεικτικής της κοινωνικής μέριμνας του κράτους και της Εκκλησίας (ας μην λησμονούμε ότι πολλά νοσοκομεία και ξενώνες λειτουργούσαν σε μονές υπό την επίβλεψη μοναχών που προσέφεραν και ιατρικές υπηρεσίες, πρβλ. την «Βασιλειάδα» ιδρυμάτων που έχτισε ο Μέγας Βασίλειος και προσέφερε και ο ίδιος προσωπικώς τις ιατρικές του υπηρεσίες, καθ’ όσον είχε σπουδάσει και την ιατρική επιστήμη). Στο Βυζάντιο ο λόγος του Χριστού «ησθένησα και επεσκέψασθέ με» εύρισκε εφαρμογή στην πράξη, σε όλα τα επίπεδα της βυζαντινής κοινωνίας.

Πηγή: Χείλων