Ὁ ὀρθῶς πεπαιδευμένος ἄνδρας (ΙΣΟΚΡ 12.26–34)

(Στόν λόγο του αὐτόν, τον Παναθηναϊκόν, τόν ὁποῖον ξεκίνησε νά γράφει σέ ἡλικία ἐνενήντα τεσσάρων ἐτῶν, ὁ Ἰσοκράτης ἐπαινεῖ τήν Ἀθήνα, παρουσιάζει καί ὑπερασπίζεται τό ἔργο του καί προβληματίζεται ἀναφορικά μέ τό ἰδανικό πολίτευμα. Ξεκινώντας τό ἐκτενές προοίμιον (ΙΣΟΚΡ 12.1–40), ὁ ρήτορας ἐπιχείρησε μία ἀποτίμηση τοῦ βίου του: ἀναφέρθηκε στά φυσικά του προτερήματα καί ἐλαττώματα, πού καθόρισαν καί τόν τρόπο ἐνασχόλησής του μέ τή ρητορική καί τήν πολιτική, καθώς καί σέ ὅσους συκοφάντησαν κατ' ἐπανάληψη τά ἔργα του καί τόν κατηγόρησαν ὅτι ἀπέρριπτε ὅλες τίς πνευματικές ἐνασχολήσεις καί δημιουργήματα ἐκτός ἀπό τά δικά του. Καί συνεχίζει:)

Τήν παιδεία λοιπόν πού μᾶς ἐκληροδότησαν οἱ πρόγονοί μας τόσο πολύ ἀπέχω νά τήν περιφρονῶ, ὥστε ἐγκρίνω κι' αὐτήν πού εἰσήχθη στή δική μας ἐποχή καί ἐννοῶ τή γεωμετρία καί τήν ἀστρονομία καί αὐτούς πού ὀνομάζουν ἐριστικούς διαλόγους, πού μ' αὐτούς οἱ μέν νεώτεροι εὐχαριστοῦνται περισσότερο ἀπ' ὅ,τι πρέπει, ἀπό τούς πρεσβυτέρους ὅμως δέν ὑπάρχει οὔτε ἕνας πού νά μή τούς βρίσκη ἀνυπόφορους.

Ἐγώ ὅμως σ' ἐκείνους πού θέλουν νά καταγίνουν μ' αὐτά, τούς συνιστῶ νά καταβάλλουν προσπάθειες καί πάντα νά προσέχουν καί προσθέτω, ὅτι, ἄν καμμιά ἄλλη ὠφέλεια δέν φέρουν τά μαθήματα αὐτά, ἀσφαλῶς ἀποτρέπουν τουλάχιστον τούς νεωτέρους ἀπό πολλές ἄλλες παρεκτροπές.

Πράγματι στούς ἀνθρώπους αὐτῆς τῆς ἡλικίας ἔχω τήν ἰδέα, ὅτι δέν μποροῦν νά βρεθοῦν μελέτες ὠφελιμώτερες ἀπ' αὐτές οὔτε νά τούς ταιριάζουν περισσότερο· εἰς τούς πρεσβυτέρους ὅμως καί ἐκείνους πού ἔγιναν πλέον ἄνδρες ἐπιμένω, ὅτι οἱ σπουδές αὐτές δέν ταιριάζουν.

Βλέπω δηλαδή μερικούς ἀπ' αὐτούς πού ἔχουν τελειοποιηθῆ εἰς τούς κλάδους αὐτούς τόσο ὥστε νά τούς διδάσκουν καί στούς ἄλλους, ὅτι οὔτε χρησιμοποιοῦν τήν εἰδικότητα πού ἔχουν, ὅταν πρέπει, καί συγχρόνως στά ἄλλα ζητήματα τῆς ζωῆς ὅτι εἶναι περισσότερο ἀνόητοι ἀπό τούς μαθητάς των, γιά νά μήν εἰπῶ ἀπό τούς δούλους των.

Τήν ἴδια γνώμη ἔχω καί γι' αὐτούς πού εἶναι εἰς θέσιν νά μιλοῦν ἀπό τό βῆμα καί πού εἶναι μοναδικοί νά συντάσσουν λόγους καί γενικά γιά ὅλους ὅσοι διακρίνονται στίς ἐπιστῆμες καί τίς τέχνες καί τίς ἄλλες φυσικές ἱκανότητες.

Ξέρω δηλαδή, ὅτι κι' ἀπ' αὐτούς οἱ περισσότεροι οὔτε καί τά ἰδιωτικά τους ζητήματα τά ἔχουν χειρισθῆ καλά, οὔτε στίς ἰδιωτικές συναναστροφές εἶναι ἀνεκτοί, καί ταυτοχρόνως ἀδιαφοροῦν γιά τό τί ἰδέαν ἔχουν γι' αὐτούς οἱ συμπολίτες τους καί ἔχουν ἕνα σωρό ἄλλα ἐλαττώματα· ὥστε οὔτε κι' αὐτοί νομίζω, ὅτι ἔχουν τή συνήθεια περί τῆς ὁποίας ὁμιλῶ.

Ποιούς λοιπόν ὀνομάζω μορφωμένους, ἀφοῦ δέν ἐπιδοκιμάζω τίς τέχνες καί τίς ἐπιστῆμες καί τίς φυσικές ἱκανότητες; Πρῶτα πρῶτα αὐτούς πού χειρίζονται καλά τά ζητήματα πού τούς παρουσιάζονται κάθε μέρα καί ἔχουν τή νοημοσύνη νά ἐπωφελοῦνται τῶν περιστάσεων καί νά εἶναι ἱκανοί νά πετυχαίνουν τίς περισσότερες φορές ἐκεῖνο πού συμφέρει· ἔπειτα ἐκείνους πού εἶναι ἀξιοπρεπεῖς καί δίκαιοι πρός αὐτούς πού τούς συναναστρέφονται συχνά καί πού ἀνέχονται ἤρεμοι τοὺς δυσάρεστους καί ὀχληρούς τύπους, ἐνῶ οἱ ἴδιοι φέρονται πρός τούς φίλους των μέ τή μεγαλύτερη καλωσύνη καί ἠπιότητα.

Ἐπί πλέον ἐκείνους πού εἶναι πάντοτε ἐγκρατεῖς εἰς τάς ἡδονάς, καί δέν τούς κατασυντρίβουν οἱ συμφορές, παρά τηροῦν ἀνδρική στάση καί ἀντάξια τῆς φύσεως τῆς ἀνθρωπίνης· τέταρτον, τό καί σπουδαιότερο, αὐτούς πού δέν τούς διαφθείρει τῆς τύχης ἡ εὔνοια, πού μήτε γίνονται ἄλλοι ἄνθρωποι μήτε γίνονται ὑπερήφανοι, ἀλλά παραμένουν ἄνθρωποι λογικοί καί πού δέν χαίρουν γιά τά ἀγαθά πού τούς ἔδωσε ἡ τύχη περισσότερο παρά γιά τά ἀγαθά πού ἀπέκτησαν ἐξ ἀρχῆς μέ τό φυσικό τους χαρακτήρα καί τήν ὀρθοφροσύνη τους.

Ἐκεῖνοι ὅμως πού εὔκολα προσαρμόζουν τόν ἐσωτερικό τους ἄνθρωπο πρός ὅλα αὐτά γενικῶς, αὐτοί ἐπιμένω, ὅτι εἶναι καί συνετοί καί τέλειοι ἄνδρες καί ὅτι κατέχουν ὅλες τίς ἀρετές.

Περί τῶν μορφωμένων λοιπόν ἀνθρώπων αὐτή εἶναι ἡ γνώμη μου. Ὅσο γιά τά ποιήματα τοῦ Ὁμήρου καί τοῦ Ἡσιόδου καί τῶν ἄλλων ποιητῶν θέλω μέν νά μιλήσω, διότι φαντάζομαι, ὅτι μπορῶ νά ἀποστομώσω αὐτούς πού ἀπαγγέλλουν τά ἔργα ἐκείνων εἰς τό Λύκειον καί λένε ἀνοησίες γι' αὐτά, ἀλλά νοιώθω τόν ἑαυτό μου νά παρασύρεται ἔξω ἀπό τή συμμετρία πού ἀνήκει ὀργανικά εἰς τά προοίμια.

Χαρακτηριστικό δέ τοῦ συνετοῦ ἀνθρώπου εἶναι ὄχι ν' ἀγαπᾶ τήν εὐχέρεια τοῦ λόγου, ἐάν κανένας εἶναι εἰς θέσιν νά εἰπῆ περισσότερα ἀπό τούς ἄλλους γιά τά ἴδια ζητήματα, ἀλλά νά διαλέγη τήν κατάλληλη στιγμή γιά ζητήματα περί τῶν ὁποίων ὁμιλεῖ. Κι' αὐτό ἀκριβῶς ἔχω καθῆκον νά κάνω. Περί τῶν ποιητῶν λοιπόν θά τά ξαναποῦμε, ἐκτός ἄν προλάβουν τά γεράματα καί μέ γονατίσουν, ἤ ἄν δέν ἔχω νά εἰπῶ τίποτε γιά ζητήματα σπουδαιότερα ἀπ' αὐτά.

Πρωτότυπο Κείμενο

[26] Τῆς μὲν οὖν παιδείας τῆς ὑπὸ τῶν προγόνων καταλειφθείσης τοσούτου δέω καταφρονεῖν, ὥστε καὶ τὴν ἐφ’ ἡμῶν κατασταθεῖσαν ἐπαινῶ, λέγω δὲ τήν τε γεωμετρίαν καὶ τὴν ἀστρολογίαν καὶ τοὺς διαλόγους τοὺς ἐριστικοὺς καλουμένους, οἷς οἱ μὲν νεώτεροι μᾶλλον χαίρουσι τοῦ δέοντος, τῶν δὲ πρεσβυτέρων οὐδεὶς ἔστιν ὅστις ἂν ἀνεκτοὺς αὐτοὺς εἶναι φήσειεν.

[27] ἀλλ’ ὅμως ἐγὼ τοῖς ὡρμημένοις ἐπὶ ταῦτα παρακελεύομαι πονεῖν καὶ προσέχειν τὸν νοῦν ἅπασι τούτοις, λέγων ὡς εἰ καὶ μηδὲν ἄλλο δύναται τὰ μαθήματα ταῦτα ποιεῖν ἀγαθόν, ἀλλ’ οὖν ἀποτρέπει γε τοὺς νεωτέρους πολλῶν ἄλλων ἁμαρτημάτων. τοῖς μὲν οὖν τηλικούτοις οὐδέποτ’ ἂν εὑρεθῆναι νομίζω διατριβὰς ὠφελιμωτέρας τούτων οὐδὲ μᾶλλον πρεπούσας·

[28] τοῖς δὲ πρεσβυτέροις καὶ τοῖς εἰς ἄνδρας δεδοκιμασμένοις οὐκέτι φημὶ τὰς μελέτας ταύτας ἁρμόττειν. ὁρῶ γὰρ ἐνίους τῶν ἐπὶ τοῖς μαθήμασι τούτοις οὕτως ἀπηκριβωμένων ὥστε καὶ τοὺς ἄλλους διδάσκειν, οὔτ’ εὐκαίρως ταῖς ἐπιστήμαις αἷς ἔχουσι χρωμένους, ἔν τε ταῖς ἄλλαις πραγματείαις ταῖς περὶ τὸν βίον ἀφρονεστέρους ὄντας τῶν μαθητῶν· ὀκνῶ γὰρ εἰπεῖν τῶν οἰκετῶν.

[29] τὴν αὐτὴν δὲ γνώμην ἔχω καὶ περὶ τῶν δημηγορεῖν δυναμένων καὶ τῶν περὶ τὴν γραφὴν τὴν τῶν λόγων εὐδοκιμούντων, ὅλως δὲ περὶ ἁπάντων τῶν περὶ τὰς τέχνας καὶ τὰς ἐπιστήμας καὶ τὰς δυνάμεις διαφερόντων. οἶδα γὰρ καὶ τούτων τοὺς πολλοὺς οὔτε τὰ περὶ σφᾶς αὐτοὺς καλῶς διῳκηκότας οὔτ’ ἐν ταῖς ἰδίαις συνουσίαις ἀνεκτοὺς ὄντας, τῆς τε δόξης τῆς τῶν συμπολιτευομένων ὀλιγωροῦντας, ἄλλων τε πολλῶν καὶ μεγάλων ἁμαρτημάτων γέμοντας· ὥστ’ οὐδὲ τούτους ἡγοῦμαι μετέχειν τῆς ἕξεως περὶ ἧς ἐγὼ τυγχάνω διαλεγόμενος.

[30] Τίνας οὖν καλῶ πεπαιδευμένους, ἐπειδὴ τὰς τέχνας καὶ τὰς ἐπιστήμας καὶ τὰς δυνάμεις ἀποδοκιμάζω; πρῶτον μὲν τοὺς καλῶς χρωμένους τοῖς πράγμασι τοῖς κατὰ τὴν ἡμέραν ἑκάστην προσπίπτουσι, καὶ τὴν δόξαν ἐπιτυχῆ τῶν καιρῶν ἔχοντας καὶ δυναμένην ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ στοχάζεσθαι τοῦ συμφέροντος·

[31] ἔπειτα τοὺς πρεπόντως καὶ δικαίως ὁμιλοῦντας τοῖς ἀεὶ πλησιάζουσι, καὶ τὰς μὲν τῶν ἄλλων ἀηδίας καὶ βαρύτητας εὐκόλως καὶ ῥᾳδίως φέροντας, σφᾶς δ’ αὐτοὺς ὡς δυνατὸν ἐλαφροτάτους καὶ μετριωτάτους τοῖς συνοῦσι παρέχοντας· ἔτι τοὺς τῶν μὲν ἡδονῶν ἀεὶ κρατοῦντας, τῶν δὲ συμφορῶν μὴ λίαν ἡττωμένους, ἀλλ’ ἀνδρωδῶς ἐν αὐταῖς διακειμένους καὶ τῆς φύσεως ἀξίως ἧς μετέχοντες τυγχάνομεν·

[32] τέταρτον, ὅπερ μέγιστον, τοὺς μὴ διαφθειρομένους ὑπὸ τῶν εὐπραγιῶν μηδ’ ἐξισταμένους αὑτῶν μηδ’ ὑπερηφάνους γιγνομένους, ἀλλ’ ἐμμένοντας τῇ τάξει τῇ τῶν εὖ φρονούντων, καὶ μὴ μᾶλλον χαίροντας τοῖς διὰ τύχην ὑπάρξασιν ἀγαθοῖς ἢ τοῖς διὰ τὴν αὑτῶν φύσιν καὶ φρόνησιν ἐξ ἀρχῆς γιγνομένοις. τοὺς δὲ μὴ μόνον πρὸς ἓν τούτων ἀλλὰ καὶ πρὸς ἅπαντα ταῦτα τὴν ἕξιν τῆς ψυχῆς εὐάρμοστον ἔχοντας, τούτους φημὶ καὶ φρονίμους εἶναι καὶ τελέους ἄνδρας καὶ πάσας ἔχειν τὰς ἀρετάς.

[33] Περὶ μὲν οὖν τῶν πεπαιδευμένων τυγχάνω ταῦτα γιγνώσκων. περὶ δὲ τῆς Ὁμήρου καὶ τῆς Ἡσιόδου καὶ τῆς τῶν ἄλλων ποιήσεως ἐπιθυμῶ μὲν εἰπεῖν, οἶμαι γὰρ ἂν παῦσαι τοὺς ἐν τῷ Λυκείῳ ῥαψῳδοῦντας τἀκείνων καὶ ληροῦντας περὶ αὐτῶν, αἰσθάνομαι δ’ ἐμαυτὸν ἔξω φερόμενον τῆς συμμετρίας τῆς συντεταγμένης τοῖς προοιμίοις.

[34] ἔστι δ’ ἀνδρὸς νοῦν ἔχοντος μὴ τὴν εὐπορίαν ἀγαπᾶν, ἢν ἔχῃ τις περὶ τῶν αὐτῶν πλείω τῶν ἄλλων εἰπεῖν, ἀλλὰ τὴν εὐκαιρίαν διαφυλάττειν ὑπὲρ ὧν ἂν ἀεὶ τυγχάνῃ διαλεγόμενος· ὅπερ ἐμοὶ ποιητέον ἐστίν. περὶ μὲν οὖν τῶν ποιητῶν αὖθις ἐροῦμεν, ἢν μή με προανέλῃ τὸ γῆρας, ἢ περὶ σπουδαιοτέρων πραγμάτων ἔχω τι λέγειν ἢ τούτων.

Πηγή: Αγία Ζώνη