Αποδράσεις χριστιανών σκλάβων από τις τουρκικές γαλέρες

16ος – 17ος αιώνας

Περί Αλός
Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου
Συγγραφεύς – Ερευνήτρια Ναυτικής Ιστορίας

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Ναυτική Ελλάς», τ. 977, σ.57
ΜΑΡΤ. 2015, έκδοση της Ενώσεως Αποστράτων Αξιωματικών
Ναυτικού (Ε.Α.Α.Ν.), εποπτευόμενο από ΥΕΘΑ μέσω ΓΕΝ.

Η μαρτυρική ζωή των σκλάβων κωπηλατών στις γαλέρες του Μεσαίωνα, έχει σχεδόν καταγραφεί ζωηρά στη μνήμη των ανθρώπων ως μια αιματηρή σελίδα της Ναυτικής Ιστορίας. Αλυσοδεμένοι κωπηλατούσαν νυχθημερόν, σχεδόν γυμνοί, σε οποιαδήποτε καιρική συνθήκη, με ελάχιστο φαγητό και νερό, γεμάτοι πληγές από τα χτυπήματα του μαστιγίου στις πλάτες τους, βρώμικοι, κάτω από τα αμείλικτα βλέμματα των εποπτών τους. Το τέλος τους ήταν σχεδόν για όλους προδιαγεγραμμένο. Ή θα πέθαιναν από την άθλια ζωή ή σε περίπτωση ναυαγίου θα συναντούσαν αδιαμαρτύρητα, μιας και ήταν δεμένοι, τον υγρό τάφος τους.

Ωστόσο, η περίπτωση αποδράσεως από μια τέτοια φυλακή, η οποία φαντάζει απίθανη, έχει καταγραφεί και έχει προκαλέσει έντονο ενδιαφέρον.

Μεμονωμένα περιστατικά όπου ένα άτομο αλυσοδεμένο καταφέρνει να αποδράσει από το συνολικό ερετικό φαντάζει σαν κινηματογραφική ταινία. Τέτοια περιστατικά θα πρέπει να είναι πολλά αν συλλογιστούμε ότι αρκετά αποσιωπήθηκαν ή οι δραπέτες δεν έζησαν για να τα κοινοποιήσουν και κατόπιν να καταγραφούν. Ενδεικτικώς αναφέρουμε την περίπτωση του Jean Struys ο οποίος συνελήφθη από τους Τούρκους όταν τον Μάιο του 1656, είκοσι δύο τουρκικές γαλέρες επιτέθηκαν στο βρετανικό πλοίο Midleton, έξω από τα Δαρδανέλλια. Τον έριξαν μαζί με 500 καταδίκους σε μια γαλέρα, του ξύρισαν γένια και μαλλιά, και τον έβαλαν να χειρίζεται ένα κουπί μαζί με άλλους έξι. Μετά το πέρας 6 εβδομάδων, ο Jean Struys βρήκε τρόπο να δραπετεύσει και να φθάσει σε ένα γαλλικό πλοίο ¹.

Πέρα όμως από τα μεμονωμένα περιστατικά έχουν καταγραφεί και περιπτώσεις εξεγέρσεως και στασιασμού του συνόλου των κωπηλατών, γεγονός που μας εκπλήσσει έντονα αν αναλογιστούμε τη δυσκολία μιας τέτοιας ενέργειας κάτω από τόσο αυστηρές συνθήκες. Στη παρούσα μελέτη γίνεται μια σύντομη αναφορά για τις αποδράσεις των χριστιανών από τουρκικά κωπήλατα πλοία όπως γαλέρες, γαλεάσσες, γαλιότες κλπ., κατά τους μέσους χρόνους της τουρκοκρατίας.

Οι τουρκικές γαλέρες δεν διαφέρουν ιδιαίτερα από τις βενετσιάνικες ή τις υπόλοιπες γαλέρες της εποχής εκείνης. Είναι όμως ψηλότερες και σχεδόν όλες τους διαθέτουν ένα κουπί για κάθε πάγκο, συνήθως με τρείς κωπηλάτες, όπως το βενετσιάνικο σύστημα «αλ σκαλότσο» (al scaloccio)². Αναφέρεται επίσης ότι τα κουπιά τους είναι ελαφρύτερα από εκείνα των δυτικών ³. Δεν εφαρμοζόταν σε όλα τα τουρκικά πλοία το σύστημα τρείς άνδρες να χειρίζονται ένα κουπί. Υπήρχαν πλοία στα οποία τέσσερεις μέχρι και έξι άνδρες χειρίζονταν ένα κουπί όπως οι γαλιότες του Χασάν Αγά ⁴.

Σε όλα τα τουρκικά πλοία, οι κωπηλάτες ήταν μονίμως δεμένοι με το ένα πόδι στο κάθισμά τους έχοντας ελευθερία κινήσεως μόνο όση χρειάζεται για να κωπηλατούν. Σε περίπτωση που έβγαιναν σε ανοικτή θάλασσα τότε, όσοι είχαν ακόμα ελεύθερα τα χέρια τους, τους περνούσαν σιδερένια δεσμά για να μην μπορούν να αντισταθούν στους Τούρκους ⁵.

Το 1569, σύμφωνα με τα όσα ανέφερε ο Γάλλος Πρεσβευτής M. De Foix στο Γάλλο Βασιλέα, μια τουρκική γαλεάσσα απέπλευσε από την Αλεξάνδρεια. Καταλήφθηκε εν πλω από χριστιανούς σκλάβους. Οι σκλάβοι διέφυγαν στα Κύθηρα κι από εκεί έφθασαν στη Σικελία. Κάτι παρόμοιο συνέβη το 1580. Μια τουρκική γαλιότα, με 81 χριστιανούς σκλάβους έφθασε στη Μεσσήνα. Οι χριστιανοί είχαν καταλάβει το σκάφος αφού προηγουμένως είχε εκτελέσει τον επικεφαλής⁶.

Σε ελάχιστες περιπτώσεις γίνεται γνωστός ο τρόπος με τον οποίο πραγματοποιήθηκαν οι αποδράσεις και σχεδόν σε όλες δεν αναφέρονται λεπτομέρειες για το πώς ξέφυγαν από τα αυστηρά βλέμματα των εποπτών τους. Ωστόσο, γίνεται κατανοητό, κι ας μην αναφέρεται σε όλες τις περιπτώσεις, ότι δίχως την βοήθεια εκ των έσω, πολλές φορές από κάποιον ανώτερο ιεραρχικά, τα πράγματα θα ήταν ιδιαιτέρως δύσκολα.

Σε μια τυνησιακή γαλέρα, το 1591, οι σκλάβοι ελευθερώθηκαν επειδή έβγαλαν τις αλυσίδες τους χριστιανοί στρατιώτες. Κατόπιν, οι στρατιώτες, προφανώς και με την βοήθεια των σκλάβων, τους μισούς μουσουλμάνους τους έδεσαν με τις αλυσίδες που ήταν δεμένοι οι κωπηλάτες ενώ τους άλλους μισούς τους σκότωσαν. Εν συνεχεία οδήγησαν το πλοίο στο Trapani ⁷ όπου αγοράστηκε από τον Αντιβασιλέα της Σικελίας ⁸.

Στις 21 Μαΐου 1603: «…ἐφονεύθη ἀπὸ τοὺς σκλάβους του ὁ Μπέης τῆς Καβάλλας Ἀχμέτ, Ζακύνθιος. Οὗτος ἐνεκλείσθη εἰς τὰς φυλακὰς τῆς Νεαπόλεως, καθ’ ὅν χρόνον οἱ σκλάβοι του ἐπαναστήσαντες, τὸν ὡδήγησαν μαζὺ μὲ τὴν γαλέραν του εἰς τὰ χριστιανικά μέρη. Ἀπὸ τὰς φυλακὰς ἐδραπέτευσεν, ἐνδυθείς ὡς προσκυνητής, καὶ κατηυθήνθη εἰς Ρώμην πρῶτον καὶ ἔπειτα εἰς Βενετίαν. Ἐθεωρεῖτο ὡς εἰς ἀπὸ τοὺς καλλιτέρους ἄνδρας, ποὺ ἔχει ἡ αὐτοκρατορία αὕτη…» ⁹.

Το 1610 μια τουρκική γαλέρα καταλήφθηκε από τους χριστιανούς σκλάβους που είχε μέσα. Κατόπιν συντρίφθηκε στη Ζάκυνθο από άγνωστη αιτία. Ο Γάλλος Πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη αναφέρει, ότι υπήρχαν μεταξύ των σκλάβων και πενήντα Γάλλοι. Οι τουρκικές αρχές απαιτούσαν την επιστροφή των Γάλλων αλλά οι Βενετοί της Ζακύνθου προσφέρονταν να επιστρέψουν μόνο τους Τούρκους διότι οι υπόλοιποι από τους επιβαίνοντες είχαν δραπετεύσει και δεν μπορούσαν να τους βρουν και να τους συλλάβουν ¹⁰.

Το 1615 μια φούστα¹¹ της Μπαρμπαριάς, εξαιτίας της τρικυμίας που επικρατούσε, απομακρύνθηκε από τον υπόλοιπο πειρατικό στόλο κι οδηγήθηκε από τους χριστιανούς σκλάβους στη Μάλτα. Μεταξύ των σκλάβων ήταν και δύο Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου ¹².

Στις 28 Απριλίου 1619 κατεγράφη μια ανταρσία και κατάληψη πλοίου η οποία έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια που οι Τούρκοι κοιμούνταν. Πρόκειται για τη γαλέρα του μπέη της Καβάλας, Ασλάν Χότζα. Οι σκλάβοι διηγήθηκαν το συμβάν ως εξής:

«Ἢμεθα εἰς τὸ νησὶ τῆς Θάσου καὶ θέλοντες νὰ ἐπανακτήσωμεν τὴν ἐλευθερία μας, ἀπεφασίσαμεν νὰ ἐξεγερθώμεν κατὰ τῶν Τούρκων, καθ’ ὅν χρόνον αὐτοὶ ἐκοιμώντο. Οἱ Τοῦρκοι ναῦται ήσαν 30 υπὸ ένα ρεϊζ ὁ ὁποίος ἐρρίφθη εἰς τὴν θάλασσαν μαζύ με τους άλλους. Ημεις ήμεθα 90, καὶ ἐπειδὴ τὸ κανάλι ἐκεί ήτο στενόν, διεσώθησαν όλοι οἱ Τοῦρκοι ἐπάνω εἰς ένα βράχον. Ηλπίζομεν νὰ εύρωμεν χρήματα πολλὰ ἐντὸς τῆς γαλέρας, ἀλλ’ ὁ μπέης τῆς Καβάλλας είχεν αφήσει 6.000 τάλληρα εἰς κάποιον Τοῦρκον εἰς τὸ Ναυαρῖνον. Τὸ ποσὸν αὐτὸ τὸ είχεν εἰσπράξει ἀπὸ πώλησιν σκλάβων. Μόλις ἐπήραμεν εἰς χείρας τὴν γαλέραν, κατηυθύνθημεν πρὸς τὴν Σικελίαν, πλὴν η κακοκαιρία μας ἔφερεν εἰς τὰ Χανιά…» ¹³.

Στο έγγραφο αναφέρεται ότι οι Αρχές της Κρήτης θα αποβιβάσουν από τη γαλέρα τους 90 σκλάβους χριστιανούς, τους οποίους και θα αποστείλουν στις πατρίδες τους και κατόπιν θα παραδώσουν τη γαλέρα στον μπέη της Καβάλας.

Πριν το 1669, σε μια τουρκική σάϊκα¹⁴, μια μικρή ομάδα χριστιανών σκλάβων (περί τους 4-5) μηχανεύτηκαν ένα τέχνασμα. Άνοιξαν ορισμένες τρύπες στο σκάφος για να προκαλέσουν εισροή υδάτων. Πλησίασαν σε μια ξέρα που ήταν κοντά τους και αποβίβασαν τους σαράντα περίπου Τούρκους προκειμένου να αποκαταστήσουν τις ζημιές. Μόλις στεγανοποίησαν τις τρύπες αποχώρησαν για τον Χάνδακα αφήνοντας τους Τούρκους στην ξέρα. Ειδοποίησαν τους Βενετούς, οι οποίοι παρέλαβαν τους Τούρκους και τους οδήγησαν στο μέρος όπου φύλαγαν όλους τους σκλάβους. Οι Βενετοί χάρισαν το πλοίο στους απελευθερωμένους σκλάβους σε αναγνώριση του δώρου τους ¹⁵.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ: Ένας μεγάλος αριθμός πληροφοριών αντλήθηκε από το βιβλίο της Αλεξάνδρας Κραντονέλλη, «Η ιστορία της Πειρατείας στους μέσους χρόνους της τουρκοκρατίας 1538-1699», Β΄έκδοση, (Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2014), την οποία και βαθύτατα ευχαριστώ.

Πηγή: Περί Αλός

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Ιωαννίδου, 2013: Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου, «Βενετσιάνικη Γαλέρα (16ος αιώνας) Μια σύντομη προσέγγιση στη μέθοδο ειρεσίας», περιοδικό «Ναυτική Ελλάς», (Αθήνα: Ένωση Αποστράτων Αξιωματικών Ναυτικού/ΓΕΝ, 2013) τεύχος Ιουνίου αρ. 965, σ. 61. Καθώς και στο Περί Αλός: http://perialos.blogspot.gr/2013/09/16_3.html

Κραντονέλλη, 2014: Αλεξάνδρα Κραντονέλλη, «Η ιστορία της Πειρατείας στους μέσους χρόνους της τουρκοκρατίας 1538-1699», Β΄έκδοση, (Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2014)

Μέρτζιος, 1972: Κωνσταντίνου Δ. Μέρτζιου «Η Μάνη εις τα αρχεία της Βενετίας», ΛΑΚΩΝΙΚΑΙ ΣΠΟΥΔΑΙ, τόμος Α’, 1972.

Μέρτζιος, 2007: Κωνσταντίνου Δ. Μέρτζιου «Μνημεία Μακεδονικής Ιστορίας», (Α΄έκδοση Θεσ/νίκη, 1947), Β΄έκδοση (Θεσ/νίκη: ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ, 2007).

Βαρώνου Βέγκεσλα Βράτισλαβ Φον Μήτροβιτς, «Η Κωνσταντινούπολις κατά τον 16ο αιώνα 1591-1596» μετάφραση Ιωάννου Επ. Δρύσκου, Αθήνα 1920, σ. 143 – 145. Εκδόσεις Πελασγός, 2001. Καθώς και στο Περί Αλός: «ΕΝΑΣ ΒΑΡΩΝΟΣ ΣΚΛΑΒΟΣ ΣΤΙΣ ΓΑΛΕΡΕΣ» http://perialos.blogspot.gr/2011/10/blog-post_04.html

Anderson, 1952: Roger Charles Anderson, “Naval Wars in the Levant”, (Princenton: Rrinceton University Press, 1952).

Bicheno, 2006: Hugh Bicheno, «Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου 1571», Χαρίκλεια Τσαλιγοπούλου (μτφρ.), Ελένη Κεκροπούλου (επιμ.), (Αθήνα: Ενάλιος, 2006).

Struys, 1720: Jean S. Struys, “Les voyages de Jean Struys en Moscovie, en Tartarie, en Perse, aux Indes etc.” Amsterdam 1720.

Tenenti, 1967: Alberto Tenenti, “Piracy and the decline of Venice, 1580-1615”, Berkeley University of California Press, 1967.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: