Ἀθηνᾶ ἡ πρὸς τῷ Βαρβακείῳ

Εφημερίς, αρ. φύλ. 354, 19.12.1880: 4

Τὴν πρὸς τὸν σιδηροδρομικὸν σταθμὸν Ἀθηνῶν διὰ τῆς τοῦ Βαρβακείου πλατείας τέμνων ἵνα κατέλθω εἰς Πειραιᾶ σήμερον περὶ μεσημβρίαν, συνέπεσε νὰ ἴδω κατ’ ἐκείνην τὴν στιγμὴν ἀνευρεθὲν ἱκανῶς καλὸν εὕρημα διά τε τὴν διατήρησιν αὐτοῦ καὶ διὰ τὴν παράστασιν.

Ἔμπροσθεν δηλ. τῆς βορείου τοῦ Βαρβακείου Λυκείου πλευρᾶς ἰσοπεδουμένης τῆς μικρᾶς ἐκεῖ διόδου ὑπὸ βάθος ἐλάχιστον ἀνευρέθη ἄγαλμα μαρμάρου λευκοῦ καλῆς παραστάσεως καὶ ἀρίστης διατηρήσεως. Εἶνε Ἀθηνᾶ ὀρθία ἐνδεδυμένη πολύπτυχον χιτῶνα, μετὰ τῆς αἰγίδος ὑπὸ ὄφεων καὶ Γοργονείου κεκοσμημένης, φέρουσα ζώνην εἰς ὄφεις ἔμπροσθεν συνδεομένην. Τῇ δεξιᾷ ἔχει Νίκην, τὴν δ’ ἀριστερὰν ἀναπαύει ἐπὶ τῆς ἀσπίδος, ἐπὶ τῆς ἐξωτερικῆς ἐπιφανείας τῆς ὁποίας εἰκονίζεται πτερωτὸν τὸ Γοργόνειον, ἔσωθεν δὲ καὶ παρὰ τοὺς πόδας τῆς θεοῦ συσπειροῦται ἐν πολλοῖς ἑλιγμοῖς ὁ δράκων· ἐν δὲ τῇ ἐσωτερικῇ ἐπιφανείᾳ καλῶς ἐξειργασμένον φαίνεται τὸ ὄχανον τῆς ἀσπίδος. Ἐπὶ τῆς κεφαλῆς τῆς καθ’ ὑπερβολὴν λείας φέρει περικεφαλαίαν, ἧς ἀπεκόπησαν οἱ γρύπες οἱ δύο, σωζομένης τὸ πλεῖστον τῆς ἐν μέσῳ σφιγγός. Χρωματισμὸς ἐρυθρὸς διαφαίνεται ἔτι ἐπὶ τοῦ προσώπου καὶ τῶν κατὰ τὸ στῆθος λεπιδωτῶν κοσμημάτων ὡς καὶ ἐπὶ τοῦ Γοργονείου. Ἡ δεξιὰ χεὶρ ἡ φέρουσα τὴν Νίκην ἀπεκόπη δυστυχῶς ὑπὸ τῆς ἀξίνης τοῦ σκαφέως, ὑπάρχει ὅμως σώα. Ἐπὶ τοῦ πήχεως φέρει ὡς ψέλλιον ὄφιν μικρὸν συνεστραμμένον.

Τὸ ὅλον βαίνει ἐπὶ τετραγώνου βάσεως καὶ ἔχει ὕψος μέτρου περίπου, κεῖται δὲ νῦν ἐν τῇ αὐλῇ τῆς οἰκίας τοῦ ἀξιοτίμου δημάρχου Ἀθηναίων, σπεύσαντος εἰς φύλαξιν τοῦ τόσον καλοῦ εὑρήματος τοῦ ἀρίστου τούτου συμβόλου τοῦ δήμου Ἀθηναίων.

Ταῦτα νῦν κατὰ σπουδήν, ἐς ἄλλοτε δὲ διὰ μακροτέρων τὰ κατὰ τὴν ὅλην παράστασιν, τὴν διατήρησιν, τὴν τέχνην καὶ τὴν σημασίαν τοῦ ἀγάλματος, ἐπειδὴ σήμερον μόλις ἠδυνήθην νὰ ἴδω αὐτὸ καὶ ὁ συριγμὸς τῆς ἀτμομηχανῆς τοῦ σιδηροδρόμου μὲ ἐκάλεσεν εἰς τὴν ἐν Πειραιεῖ ἐργασίαν μου.

Ἐν Πειραιεῖ, τῇ 18 Δεκεμβρίου 1880
Ἰακ. Χ. Δ.

Πηγή: Ἀντιγραφή ἀπό ἀρχείο .pdf

Παλιγγενεσία, αρ. φύλ. 4935, 27.12.1880: 2-3
(Συνέχεια ἴδε ἀριθμ. 4933)

Ὑπὸ Ἰακ. Χ. Δραγάτση
καθηγητοῦ τοῦ ἐν Πειραιεῖ γυμνασίου.

Β'. Παράστασις, κατὰ χρόνους προέλευσις, διατήρησις, ἀξία τοῦ ἀγάλματος.

Εὐθὺς ἀπὸ τοῦ πρώτου βλέμματος πᾶς τις προσβλέπων τὸ ἄγαλμα καὶ γνωρίζων τὰ κατὰ τὰ ἔργα τοῦ μεγάλου τῆς ἀρχαιότητος γλύπτου, πρώτην ἐντύπωσιν δέχεται, ἀμέσως διὰ τῆς φαντασίας ἀνέρχεται ἐκεῖ ἐπάνω εἰς τὴν κορυφὴν τοῦ ξηροῦ, τοῦ ἀποκρότου ἐκείνου βράχου, ἐφ’ οὗ συνηντήθη τὸ μεγαλεῖον τοῦ παλαιοῦ τῶν Ἀθηναίων δήμου, ἡ δύναμις τῆς θελήσεως τοῦ διευθύναντος τὴν φιλοκαλίαν αὐτοῦ υἱοῦ τοῦ Ξανθίππου, ἡ ὑψίστη ἐπίτασις τῆς καλλιτεχνικῆς διανοίας, τοῦ βράχου ἐκείνου, ἐπὶ τῶν ξηρῶν ὑψωμάτων τοῦ ὁποίου ἔστη ὅ,τι καλὸν παρήγαγεν ἡ τέχνη, ἐνεφανίσθη δ’ ἡ δύναμις τῆς ἀνθρωπίνης διανοίας ἐν ὅλῳ αὐτῆς τῷ ὕψει. Ἐκεῖ ἐν τῷ διὰ τοσούτων αἰώνων περισωθέντι ἡμῖν καὶ ἀπὸ τῆς κάτω πόλεως πανταχόθεν συνόπτῳ μεγάλῳ τῆς Ἀθηνᾶς ναῷ, ἐν τῷ Παρθενῶνι, ὑπῆρχε τὸ ἕτερον τῶν ἔργων τῶν δοξασάντων τὸν Φειδίαν, τῶν γνωστῶν εἰς ἡμᾶς ἐκ περιγραφῶν παρὰ τοῖς συγγραφεῦσι τοῖς μετὰ σεβασμοῦ καὶ ἐκπλήξεως ἀναφέρουσι τὴν δύναμιν τῆς τέχνης μεθ’ ἧς ἦσαν ἀμφότερα ἐξειργασμένα.

Ἐν τῷ σηκῷ τοῦ Παρθενῶνος, ἐπὶ βάσεως εὐρυτάτης, ἧς τὰ ἴχνη φαίνονται καὶ σήμερον, ἔβαινεν ἡ Παρθένος τοῦ Φειδίου. Ὁ τεχνίτης ἐν τῇ παραστάσει τοῦ ἀγάλματος αὐτοῦ ταύτῃ κατώρθωσε νὰ στήσῃ ἔξοχον δεῖγμα τοῦ μεγαλείου τοῦ ἐκθρέψαντος αὐτὸν δήμου, νὰ ἱδρύσῃ λαμπρὸν μνημεῖον τοῦ ὕψους, τῆς προόδου τῆς γλυφίδος κατὰ τοὺς χρόνους ἐκείνους. Τὸ μέγα τοῦτο ἔργον περισωζόμενον διὰ τῶν αἰώνων ἐγένετο ἀφορμὴ μιμήσεων, λίαν ὅμως μεμακρυσμένων, ὡς φαίνεται, καὶ κατὰ τὴν δύναμιν τῆς τέχνης καὶ κατὰ τὸν πλοῦτον καὶ τὴν ἐν τούτῳ μετὰ φιλοκαλίας διάθεσιν καὶ κατὰ τὰς μερικὰς δὲ παραστάσεις. Αἱ μιμήσεις δ’ αὗται φέρουσι πάντοτε καὶ τὴν ἐπίδρασιν τῶν χρόνων, καθ’ οὓς ἐτελέσθησαν, τοῦτο δὲ μία τῶν κυριωτέρων αἰτιῶν τῆς ἀπομακρύνσεως αὐτῶν ἀπὸ τοῦ πρωτοτύπου τοῦ διασωζόμενου μὲν (πλὴν ἐλλιπεστάτου ἕνεκα τῶν ἁρπαγῶν τῶν πολυτίμων αὐτοῦ μερῶν ἀπὸ τοῦ τέλους ἤδη τοῦ 5ου π.Χ. αἰῶνος) μέχρι τῶν χρόνων τοῦ Ἰουστινιανοῦ, ὅτε λέγεται ὅτι κατεστράφη. Μία τῶν πολλῶν ἀπομιμήσεων τοῦ μεγάλου τούτου ἔργου ἐθεωρήθη εὐθὺς ἀνευρεθεῖσα ἡ ὑπ’ ἐξέτασιν, ὡς ἓν ἐκ τῶν πολλῶν βεβαίως ἀντιγράφων τῶν κατὰ διαφόρους χρόνους γενομένων καὶ μόλις ἰδέαν παρεχόντων τοῦ ἀριστουργήματος ἐκείνου. Ἀλλ’ ὁποῖον τοῦτο καὶ ὁποῖον τὸ πρὸ ὀλίγου ἀνερευθέν;

Γνωστὴ ὑπάρχει ἡ μεταξὺ τοῦ μεγαλεπιβόλου ἐν Ἀθήναις δημαγωγοῦ καὶ τοῦ δήμου διεγερθεῖσα ἅμιλλα περὶ τῆς κατασκευῆς τοῦ ἀγάλματος τῆς Πολιούχου θεότητος τῶν Ἀθηνῶν, ἧς ἀποτέλεσμα ὑπῆρξεν ἡ οὕτω λαμπρὰ κατασκευὴ τοῦ ἀγάλματος τῆς Παρθένου, ὅτε, κατά τινα τοῦ δήμου ἐνδοιασμὸν ἐπὶ τῶν τῆς δαπάνης, ἔδειξεν ὁ Περικλῆς, ἀποσυρομένου τοῦ δήμου, ὅτι ἀνελάμβανεν αὐτὸς ταύτην, ἤρκει μόνον νὰ ἐπετρέπετο αὐτῷ νὰ δηλώσῃ τοῦτο διὰ τῆς τοῦ ὀνόματος αὐτοῦ ἀναγραφῆς. Διὰ τῆς ἐπιμονῆς ταύτης ἐξειργάσθη ὁ Φειδίας χρυσελεφαντίνην τὴν θεόν. Ἐν τῇ ἀπεικονίσει τῆς θεότητος τῆς συμβολικῶς παριστώσης τὴν ἀνωτάτην ἐπίπνοιαν τῆς σοφίας ἔφθασεν ὁ μεγαλουργὸς γλύπτης εἰς βαθμὸν ἀπίστευτον ἐξάρσεως, διετύπωσεν ἡ ἔξοχος διάνοια τοῦ ἀριστοτέχνου τοῦ κατορθώσαντος νὰ ἐπισπάσηται εἰς τοιοῦτον βαθμὸν τὸν θαυμασμὸν τῶν ἰδόντων καὶ τὸ ἕτερον αὐτοῦ μεγαλούργημα τὸν ἐν Ὀλυμπίᾳ Δία ὥστε δικαίως να λέγωσιν:

«Ἢ Θεὸς ἦλθ’ ἐπὶ γῆν ἐξ οὐρανοῦ εἰκόνα δείξων,
Φειδία, ἢ σὺ γ’ ἔβης τὸν Θεὸν ὀψόμενος,»

διετύπωσεν, ἐστεροποίησεν, οὕτως εἰπεῖν, τὴν ὑψίστην ἰδέαν, ὑφ’ ἣν εἶνε δυνατόν ποτε νὰ παριστᾷ ἐν ἑαυτῷ ὁ ἄνθρωπος ὅ,τι ὑψηλὸν λατρεύει, ὅ,τι θεωρεῖ ὡς τελευταῖον ὅριον σεβασμοῦ, τῆς λατρείας· διετύπωσε δ’ αὐτὸ οὕτως ὥστε νὰ τεθῶσιν ἀκριβῶς τὰ ὅρια ἀνυπέρβλητα εἰς τοὺς μετὰ ταῦτα, νὰ προβληθῇ ὑπόδειγμα τοῦ ἀνωτάτου σημείου τῆς διανοίας τοῦ ἀνθρώπου, ὑπόδειγμα φέρον ἅπαντα τὸν χαρακτῆρα τοῦ λαοῦ ἐκείνου, δαπάνῃ τοῦ ὁποίου ἐστήθη, διατυπωθέντα διὰ τῆς συναντήσεως δύο ἐξόχων διανοιῶν, τοῦ Περικλέους καὶ τοῦ Φειδίου.

Παρὰ τοῖς ἀρχαίοις φέρεται ἤδη ὅτι «Φειδίας ἐδημιούργησεν Ἀθηνᾶν οὐδὲν τῶν Ὁμήρου ἐπῶν φαυλοτέραν» (κατὰ Μάξιμον τὸν Τύριον). Ἐκ τούτου συνάγεται ὅτι τὴν ὑψίστην ἰδέαν τῆς ἀνυπερβλήτου παραστάσεως ἐν ἑαυτῷ ζωηρὰν ἔχων τεχνίτης, παραλαβὼν ἐν τῇ ἀποτυπώσει τῆς ἰδέας ταύτης πανθ’ ὅσα ἐφέροντο δημιουργηθέντα ὑπ’ ἄλλων ἀετῶν ἐν ταῖς τέχναις, κατώρθωσε νὰ ἐνδύσῃ καὶ πλάσῃ τὴν ἰδέαν αὐτοῦ ταύτην διὰ τῆς πληρώσεως ὅλων τῶν ἀπαιτήσεων τῶν καθ’ αὑτόν. Οὕτω δὲ διὰ τῆς παραθέσεως τοῦ χωρίου ἐκείνου, ἐν ᾧ ὁ ἀμίμητος ὁ Ὅμηρος ἐν τῇ ἐπιχρώσει τῇ τεχνικῇ ἐνδύει τὴν Ἀθηνᾶν αὐτοῦ καὶ παρουσιάζει πάνοπλον, ἅμα δὲ τῆς ἀφηγήσεως τῶν μετὰ ταῦτα ἰδόντων τὸ ἄγαλμα ἀλλὰ καὶ περιγραψάντων διὰ πλειόνων δύναταί τις νὰ σχηματίσῃ ἐπαρκῆ τῆς ὅλης παραστάσεως ἰδέαν.

Ἀφήσωμεν τὸν Ὅμηρον διὰ πολλῶν ἰσχυροτέρων οἱασδήποτε γραφίδος λέξεών του νὰ ἐπιδείξῃ ἡμῖν τὴν εἰκόνα ἣν δι’ οὕτω ζωηρῶν ἔγραψε τῶν χρωμάτων:

«Ἡ δὲ χιτὼν ἐνδῦσα, Διὸς νεφεληγερέταο
τεύχεσιν ἐς πόλεμον θωρήσσετο δακρυόεντα.
Ἀμφὶ δ’ ἄρ’ ὤμοισι βάλετ’ αἰγίδα θυσσανόεσσαν
δεινήν, ἣν περὶ μὲν πάντῃ Φόβος ἐστεφάνωται,
ἐν δ’ Ἔρις, ἐν δ’ Ἀλκή, ἐν δὲ κρυόεσσα Ἰωκή,
ἐν δὲ γοργείη κεφαλὴ δεινοῖο πελώρου,
δεινή τε σμερδνή τε, Διὸς τέρας αἰγιόχοιο.
Κρατὶ δ’ ἐπ’ ἀμφίφαλον κυνέην θέτο τετραφάληρον
χρυσείην, ἑκατὸν πολίων πρυλέεσ’ ἀραρυῖαν.
Ἒς δ’ ὄχεα φλόγεα ποσὶ βήσετο, λάζετο δ’ ἔγχος
βριθύ, μέγα, στιβαρόν, τῷ δάμνησι στίχος ἀνδρῶν
ἡρώων, οἷσίν τε κοτέσσεται ὀβριμοπάτρη»

Κατὰ ταῦτα καὶ μάλιστα κατὰ τὴν ἀκριβῆ τοῦ Παυσανίου περιγραφὴν δύναταί τις νὰ ἔχῃ ἰδέαν τοῦ ὅλου. Κατὰ τὴν περιγραφὴν ταύτην τὸ ἄγαλμα εἰκόνιζε τὴν Ἀθηνᾶν ὀρθίαν, ἐνδεδυμένην χιτῶνα ποδήρη μετὰ τῆς αἰγίδος φερούσης ἐν μέσῳ τὴν κεφαλὴν τῆς Μεδούσης ἐξ ἐλέφαντος, ἔχουσαν ἐν τῇ ἑτέρᾳ μὲν τῶν χειρῶν Νίκης ἄγαλμα πηχῶν τεσσάρων, τῇ δ’ ἑτέρᾳ δόρυ· παρὰ τοὺς πόδας ἔκειτο ἀνεγειρόμενος δράκων (ὅστις κατὰ τὸν μῦθον τῆς Ἀθηνᾶς καὶ τῶν τοῦ Κέκροπος θυγατέρων εἰκόνιζε τὸν Ἐριχθόνιον) καὶ χρυσῆ ἀσπίς. Ἡ κεφαλὴ ἔφερεν περικεφαλαίαν κεκοσμημένην ὑπὸ Σφιγγὸς ἐν μέσῳ, συμβόλου τοῦ ὕψους τοῦ πνεύματος, τῆς σοφίας, (ἢ κατ’ ἄλλους διὰ τούτου ὁ τεχνίτης συμβιβάζων τὰς τῆς τέχνης παραδόσεις ἠθέλησε νὰ διατηρήσῃ τὴν περὶ τῆς Αἰγυπτιακῆς καταγωγῆς τῆς λατρείας τῆς θεᾶς ἰδέαν) καὶ δύο γρυπῶν ἔνθεν καὶ ἔνθεν. Λίθοι πολύτιμοι ἀπετέλουν τῆς γλαυκώπιδος τοὺς ὀφθαλμούς. Ἐπὶ τῆς ἐξωτερικῆς ἐπιφανείας τῆς ἀσπίδος εἶχεν ἐξεργασθῆ ὁ Φειδίας Ἀμαζονομαχίαν, ἐπὶ τῆς ἐσωτερικῆς Γιγαντομαχίαν, ἐπὶ τοῦ πάχους τῶν πεδίλων Κενταυρομαχίαν, ἐπὶ δὲ τῆς βάσεως Πανδώρας γέννησιν. Τὰ γυμνὰ τοῦ ἀγάλματος ἦσαν ἐξ ἐλέφαντος, τὰ δὲ λοιπὰ ἐκ χρυσοῦ, ὃν εἶχε κατασκευάσει περιαιρετὸν ὁ τεχνίτης, καὶ τοῦτο ἔσωσεν αὐτὸν κατηγορίας ὑπεξαιρέσεων, ἧς ἀπηλλάγη, μὴ δυνηθεὶς ὅμως νὰ διαφύγῃ καὶ ἑτέραν κατηγορίαν, ὅτι ἐν τῇ ἐπὶ τῆς ἀσπίδος Ἀμαζονομαχίᾳ παρέστησε μεταξὺ τῶν ἀγωνιζομένων καὶ τὸν φίλον του Περικλέα καὶ ἑαυτὸν δὲ ἀκριβῶς ἐπὶ τοῦ ἥλου, οὗ ἀφαιρούμενου, ἐλύετο τὸ ὅλον τοῦ ἀγάλματος· τούτου ἕνεκα ῥιφθείς, ὡς λέγεται, εἰς τὸ δεσμωτήριον ἀπέθανεν ὑπὸ νόσου ἢ δηλητηριασθείς.

Τοιαύτη ἡ τοῦ Φειδίου. Κατὰ ταύτην κατεσκευάσθησαν ἔκτοτε πλεῖσται ἐν ἀναγλύφοις ἢ ὁλογλύφοις οἵα ἡ τῆς ἐν Ῥώμῃ, ἡ ἐν Νεαπόλει, καὶ ἄλλαι ἐλλιπεῖς ἄγαν διασωζόμεναι μάλιστα τὴν κεφαλὴν καὶ ἄκρα τὰ ἄνω. Ὁμοιότητα μεγάλη πρὸς τὴν ἄνω περιγραφὴν ἔχει τὸ πρὸ εἴκοσι καὶ ἑνὸς ἐτῶν κατὰ τὴν Πνύκα ἀνευρεθὲν μικρὸν ἄγαλμα (τὸ ἐν τῷ μουσείῳ τοῦ ὑπουργείου νῦν εὐρισκόμενον, οὗ ἐκμαγεῖον γύψινον ἵσταται προχειρότατον εἰς θέαν ἐν τῷ βιβλιοπωλείῳ Wilberg δεξιᾷ τῷ εἰσιόντι), καί τοι ἡ παράστασις ἡ ὅλη τούτου εἶνε κατὰ πολλὰ ἐλλιπής· φέρει ὅμως τὰ κύρια σημεῖα, γλυφὰς δηλ. ἐπὶ τῆς ἀσπίδος (ἐφ’ ὧν διακρίνεται ὁ Φειδίας) καὶ τῆς βάσεως ἐν μικρογραφίᾳ, ὅπως καὶ τὸ ὅλον, τὸν δράκοντα ἔσωθεν καὶ ἐν γένει πάντα τὰ τάσσοντα αὐτὸ εἰς τὴν θέσιν ἀντιγράφου ἐν σμικρῷ τῆς μεγάλης Ἀθηνᾶς τοῦ Φειδίου.

Ἡ δὲ τῇ 18ῃ τοῦ μηνὸς τούτου ἀνευρεθεῖσα ἐγγὺς τοῦ Βαρβακείου, ἡ διὰ μακρῶν ἤδη περιγραφεῖσα φέρει καὶ αὕτη καθ’ ὅλα, ὡς ἐκ τῆς ἀφηγήσεως φαίνεται, τὸν τύπον τῆς Παρθένου τῆς ἐν τῷ Παρθενῶνι, ἐξειργασμένη οὖσα ἐπὶ μαρμάρου λευκοῦ τῆς Πεντέλης καὶ ἐν πολλοῖς δεικνύουσα πολλὰ τὰ διδακτικὰ οἷον τὸ τοῦ χρωματισμοῦ καὶ τῶν ἄλλων μερῶν καὶ τῶν ὀφθαλμῶν, δι’ οὗ μάλιστα ἅπαξ ἔτι καὶ ἡ συνήθεια αὕτη ἀσφαλίζεται καὶ εἰς τὸ πιστὸν τῆς ἀντιγραφῆς εἷς ἔτι λόγος προστίθεται διὰ τῆς ἐν τῷ δεξιῷ ὀφθαλμῷ ποικιλίας τοῦ χρώματος, ἀπομιμουμένης οὕτω τὴν ἐκ διαφόρων πολυτίμων λίθων παραδιδομένην κατασκευὴν αὐτῶν ἐν τῷ πρωτοτύπῳ, ἐξ οὗ καὶ ἐπὶ τῆς διατηρήσεως τῶν διαφόρων μερῶν τοῦ ἀγάλματος τῆς κατὰ χρόνους δύναταί τις νὰ κρίνῃ. Τὴν περικεφαλαίαν φέρει ὁμοιοτάτην, κατεσκευασμένην ἀναλόγως τῆς κατὰ τοὺς χρόνους, καθ’ οὓς κατεσκευάσθη τὸ ἄγαλμα, χρήσεως, χωρὶς νὰ παραληφθῇ τὸ παλαιότερον ὑπόδειγμα, ἐπὶ δὲ τούτοις λίαν διδακτικὴν ἰδίᾳ διὰ τὰ τέσσαρα φάλαρα τὰ δύο κατὰ τὰ πλάγια ἐν εἴδει ἀσπιδισκίων προέχοντα ἢ ὤτων καὶ δύο πρὸς τὰ ὄπισθεν ἀποτείνοντα ἐν εἴδει κοσμήματος, ὥστε δύναταί τις νὰ εἴπῃ ὅτι εἶνε ἐξειργασμένη, κατὰ τό:

«Κρατὶ δ’ ἐπ’ ἀμφίφαλον κυνέην θέτο τετραφάληρον»

Ἀλλὰ μήπως «ἀμφ’ ὤμοισι» δὲν φέρει τὴν αἰγίδα τὴν «θυσσανόεσσαν, δεινήν»· τί ἄλλο δηλοῦται διὰ τοῦ Ὁμηρικοῦ:

«περὶ μὲν πάντῃ φόβος ἐστεφάνωται»

πῶς ἄλλως κάλλιον ἠδύνατο νὰ δείξῃ καὶ ὁ Φειδίας καὶ κατ’ ἀκολουθίαν καὶ ὁ ἀντιγράψας τοῦ τον πολὺ μετὰ ταῦτα τεχνίτης τὴν ἰδέαν ταύτην τοῦ φόβου ἢ διὰ τῆς παρατάξεως τῶν περὶ τὴν αἰγίδα ἄκραν συστρεφομένων δρακόντων; Ὑπάρχει δὲ καὶ ἡ

«γοργείη κεφαλὴ δεινοῖο πελώρου δεινή τε σμερδνή τε»

οἱονεὶ ὑπὸ τῶν ὄφεων φρουρουμένη καὶ τούτους, ὃ ἐστί, τὸν φόβον προβάλλουσα ὡς πρῶτον ὅπλον.

Πηγή: Ἀντιγραφή ἀπό ἀρχείο .pdf

Παλιγγενεσία, αρ. φύλ. 4936, 29.12.1880: 2-3
(Συνέχεια καὶ τέλος, ἴδε προηγούμενον φύλλον)

Τὸ μόνον, ὅπερ δὲν ἀναφέρεται ἐν τῇ περιγραφῇ τῆς τοῦ Φειδίου Ἀθηνᾶς, εἶνε ἃ ἐπὶ τῶν πήχεων ἐγγὺς τοῦ καρποῦ φέρει ψέλλια, ἢ μᾶλλον οἱ δύο ὄφεις οἱ δίκην ψελλίων μετὰ δύο ἢ τρεῖς συστροφὰς τὴν κεφαλὴν πρὸς τὸν καρπὸν τείνοντες. Τοῦτο εἶναι ἴσως ἡ προσθήκη τοῦ ἀντιγραφέως, διότι δὲν εἶνε δυνατόν, ἐὰν ὑπῆρχε τοιοῦτο κόσμημα νὰ μὴν ἀνέφερεν αὐτὸ ὁ Παυσανίας, ἢ ἄλλως πιθανὸν νὰ ὑπῆρχεν ἀλλ’ οὐχὶ πλέον ἐπὶ τῶν χρόνων τοῦ Παυσανίου, πολὺ μετὰ τοὺς χρόνους, καθ’ οὓς ἐγένετο ἡ ἀντιγραφὴ τῆς Ἀθηνᾶς, ἐπισκεψαμένου.

Ἐκ τῆς παραθέσεως τῆς περιγραφῆς τοῦ ἀντιγράφου τούτου πρὸς τὸ πρωτότυπον καταφαίνονται ἐλλείψεις τινὲς τοῦ πρώτου. Δὲν ὑπῆρχεν λ.χ. ἐπ’ ἀμφοτέρων τῶν ὄψεων τῆς ἀσπίδος γλυφή τις, κατὰ τοῦτο ἀπολείπεται ἡ νῦν εὑρεθεῖσα Ἀθηνᾶ τῆς τὸ 1859 κατὰ τὴν Πύκνα, ὅπως καὶ κατὰ τὴν ἔλλειψιν τῆς ἐπὶ τῆς βάσεως ἀναγλύφου παραστάσεως, ἥτις, ὡς εἴδομεν δὲν ὑπάρχει ὁμοίως. Ἐὰν εἶχε δόρυ καὶ πῶς ἦτο διατεθειμένον, τοῦτο ἄδηλον, τοὐ λάχιστον ἐκ τῆς κατασκευῆς τοῦ ἀγάλματος μὴ φέροντος σημεῖον ὀργανικῆς συνοχῆς πρὸς τοιοῦτόν τι ὅπλον καὶ ἐξ ἄλλης ὕλης, ἐὰν ὑποτεθῇ, ὅπως συνήθως γίνεται, πεποιημένον. Μᾶλλον κλίνει τις νὰ πιστεύσῃ, ὅτι δὲν ὑπῆρχεν τοιοῦτον ἐξ ὅλης τῆς διαθέσεως τῆς παραστάσεως, ἐνῷ σαφῶς τὸ πρωτότυπον λέγεται ὑπὸ τοῦ Παυσανίου, ὅτι «ἐν τῇ ἑτέρᾳ» (ὁποτέρᾳ ἀμφισβητεῖται) «δόρυ ἔχει». Διατὶ καὶ κατὰ τοῦτο ὁ τεχνίτης δὲν παρηκολούθησεν, ὡς ἐκ τοῦ πράγματος τοὐλάχιστον φαίνεται, τὸ πρωτότυπον (καὶ θὰ ἦτο λαμπρὰ ἡ λύσις αὕτη τῆς περὶ τῆς θέσεως τοῦ δόρατος ἀμφισβητήσεως) ἄδηλον ὅλως, ἀνῆκον πλέον εἰς τὴν φαντασίαν αὐτοῦ, εἰς τὸν κύκλον τῆς ἰδιοφυΐας του, ἴσως ἐπιθυμήσαντος νὰ μεταβάλῃ πως καὶ νὰ παρουσιάσῃ καὶ ἴδιόν τι ἐν τῇ οὐχὶ πρωτοτύπῳ ἰδεᾳ ἣν ἀνέλαβε νὰ ἀποτυπώσῃ. Τούτου δ’ ἕνεκα, νομίζω, οὐχὶ πρὸς τοῖς ποσὶν ἡ ἀσπὶς κεῖται, ἀλλ’ ἐτέθη εἰς ἣν θέσιν ἦτο ἴσως τὸ δόρυ.

Τἆλλα πάντα ἡ Νίκη, ὁ ὄφις, ἡ ὅλη στάσις οὕτω σαφῶς ἐδηλώθησαν ὡς ὁμοίως ἔχοντα ἐκ τῶν μέχρι τοῦδε, ὥστε περιττὸν θεωρῶ πάντα περαιτέρω λόγον. Ἄξιον δὲ μόνον σημειώσεως ὑπάρχει, ὅτι διὰ τοῦ ἀγάλματος τούτου λύεται βεβαίως τὸ περὶ τῆς θέσεως τῆς Νίκης ζήτημα, προστιθεμένου τοῦ ἀπεικάσματος τούτου ὡς τοῦ ἰσχυροτέρου τῶν λόγων διὰ τοὺς τάσσοντας ἐπὶ τῆς δεξιᾶς χειρός.

Ὡς πρὸς τὴν κατὰ χρόνους προέλευσιν τοῦ ἔργου δύναταί τις νὰ παραθέσῃ πρῶτον τὰς ἐπὶ τοῦ ὅλου καὶ τὰς κατὰ μέρος παρατηρήσεις οὕτω δὲ νὰ ἐξενέγκῃ γνώμην ὁπωσδήποτε ἀσφαλῆ. Τὸ ἔργον φαίνεται συνδυάζον χαρακτηριστικὰ δύο διαφόρων ἐποχῶν, ὃ ἐστί, φαίνονται συνενούμενα ἐπ’ αὐτοῦ δυσδιακρίτως τὰ σημεῖα τῆς ἐποχῆς καθ’ ἣν ἡ τέχνη ἤκμαζεν ἔτι, καὶ τῆς ἐπιδράσεως τῶν χρόνων καθ’ οὓς ἐξετελέσθη τὸ ἄγαλμα, προαγγελλούσης, μείζονα κατάπτωσιν. Ἡ ἐργασία εἶναι λίαν ἐπιμεμελημένη, μάλιστα δ’ ἐπὶ τῶν γυμνῶν μερῶν, ὡς ἤδη ἐσημειώθη, ἀλλὰ ξηρὰ καὶ βαρεῖα πολλαχοῦ, ὡς π.χ. εἰς τὸν σχηματισμὸν τῶν ξηροτάτων ἐνιαχοῦ πτυχῶν τοῦ χιτῶνος, αἵτινες καίπερ βαθύτατα εἰργασμέναι, δὲν ἐμποιοῦσι τὴν ζητουμένην διὰ τούτου κατὰ τοὺς Ῥωμαϊκοὺς χρόνους λεπτότητα, ὅλως διάφορον ταύτης αἴσθησιν παρέχουσαι. Ἐσημειώθη δ’ ἤδη καὶ ἡ ἀσυγχώρητος δυσαναλογία ἐπὶ τῶν ἐπὶ τοῦ ἄκρου δεξιοῦ ποδὸς καταπιπτουσῶν τοιούτων. Εἰκονιστικὸν τῶν χρόνων ὁμοίως τυγχάνει καὶ τὸ λίαν ταπεινὸν τοῦ μετώπου καὶ ἡ κατασκευὴ τῆς οὕτως ἀποτελούσης τοῦτο περικεφαλαίας, ἡ βαθεῖα ἐργασία ἡ παρατηρουμένη ἐπὶ τῶν ἔνθεν καὶ ἔνθεν τοῦ προσώπου τριχῶν τῆς κεφαλῆς, ὁ ἀπειρίαν τινὰ ὑποδηλῶν χρωματισμὸς τῶν ὀφθαλμῶν, ἡ ὅλη ἐργασία τοῦ ἀγαλματίου τῆς Νίκης καὶ τοῦ τρόπου καθ’ ὃν τοῦτο ἵσταται ἐπὶ τῆς χειρὸς τῆς Ἀθηνᾶς, τὰ μετὰ χάριτος μέν τινος, ἀλλὰ βεβιασμένης ἢ μᾶλλον ζητουμένης τοιαύτης ἀνοιγόμενα χείλη καὶ ἡ ἐν τῷ μέσῳ τοῦ ἑτέρου αὐτῶν, τοῦ κάτω, τομὴ ἡ βαθυτέρα τοῦ δέοντος, τὸ λίαν βαρὺ καὶ ἀπεστρογγυλωμένον τῆς ἐργασίας τοῦ λαιμοῦ καὶ δυσκίνητον, αἱ χαραγαὶ αἱ δηλωτικαὶ τῶν φαλάγγων τῶν δακτύλων ἐν τῷ ἐσωτερικῷ τῆς δεξιᾶς χειρός· ἐπὶ δὲ τούτοις πᾶσιν ὁ τρόπος, καθ’ ὃν ἀφίεται ἀνεξέργαστον τὸ ὄπισθεν τοῦ ἀγάλματος, ἢ κυρίως εἰπεῖν ὁ τρόπος τῆς ἐργασίας τοῦ ἀνεξεργάστου ὄπισθεν μέρους τῶν ἐνδυμάτων ἄνωθεν ἕως κάτω χαρακτηριζομένων μέν, ἀλλὰ ἀμελέστατα καὶ τερματιζομένων ἀποτόμως εἰς εὐθείας ἄνευ τέχνης, τινός, καὶ ὁ κίων δὲ μικρὸς ὁ χάριν τῆς τεχνικῆς οἰκονομίας ὑπὸ τὴν χεῖρα τὴν δεξιὰν
ὑποβληθείς, ὅστις ὅσον καὶ ἂν κρύπτηται ὑπὸ τὴν ὁπωσδήποτε λεπτοτέραν τῆς χειρὸς ἐργασίαν προδίδεται ὑπὸ τῆς βάσεως μάλιστα αὐτοῦ.

Ταῦτα πάντα ἀκριβῶς ἐξεταζόμενα πείθουσιν ὅτι τὸ ἔργον δὲν ἔχει θέσιν ἐν τοῖς περιόδοις τῆς ἀκμῆς τῆς τέχνης, ἀλλ’ ὅτι πρέπει νὰ ταχθῇ ἐντεῦθεν ταύτης. Ὑπάρχουσιν ὅμως καὶ ἄλλα τινὰ σημεῖα δι’ ὧν τίθενται ἀσφαλέστερον οἱ χρόνοι αὐτοῦ, δι’ ὧν ἀποσύρεται πέραν τῆς καταπτώσεως καὶ δύναται νὰ ταχθῇ εἰς τοὺς χρόνους τῆς ἁπλῆς πρὸς τὰ κάτω τροπῆς, τὴν περίοδον δηλ. ἐκείνην ἥτις διατηροῦσα τὰ τῶν παλαιοτερῶν χρόνων συναναμίγνυσι ταῦτα ὅλως δυσδιακρίτως πολλάκις μετὰ τῆς ἐπιδράσεως τῶν καθ’ αὑτήν, ἤτοι εἰς μίαν τῶν περιόδων τῶν μεταβατικῶν ὑπὸ τῆς τέχνης καλουμένων. Τοιαῦτα δὲ ἀπὸ παλαιοτέρας ἐργασίας διατηρούμενα χαρακτηριστικὰ εἶνε τὸ ἐντύπωσιν ἐμποιοῦν συμμετρικὸν περίγραμμα τοῦ ὅλου, αἱ ὡραῖαι τούτου κατὰ μέρος γραμμαί, ἰδίᾳ κατὰ τοὺς γυμνοὺς βραχίονας, ἡ ὅλη ἐκτέλεσις, ἡ ἐπιτυχία τῆς ἠρέμου κλίσεως τοῦ ποδὸς τοῦ ἀριστεροῦ καὶ ὁ ἐπ’ αὐτοῦ σχηματισμὸς τῶν ἐπικολλωμένων πτυχῶν.

Ταῦτα πάντα μετὰ τῶν προειρημένων συνδυαζόμενα τάσσουσι κατὰ χρόνους τὸ ἄγαλμα εἰς χρόνους Ῥωμαϊκούς, καὶ δὴ ἐκείνους καθ’ οὓς ἤκμαζε μὲν ἔτι ἡ τέχνη μεταγγιζομένη εἰς Ῥώμην, καὶ διετήρει ἔτι τὸν Ἑλληνικὸν χαρακτῆρα, διεμορφοῦτο ὅμως κατὰ τὴν ἐπίδρασιν τοῦ τότε βίου· τοιοῦτοι δ’ οἱ κατὰ τὸ τέλος τοῦ πρώτου καὶ τὰς ἀρχὰς τοῦ δευτέρου μ.Χ. αἰῶνος.

Διετηρήθη δ’ εὐτυχῶς ὑπὸ τὰ χώματα σῶον καθ’ ὅλα, παθὸν βλάβας τινὰς ἐκ τῆς ἀπὸ τῆς θέσεώς του καταπτώσεως κατὰ τὰ λεπτότερα μέρη, τὰ περὶ τὴν περικεφαλαίαν, τοὺς μικροὺς περὶ τὴν αἰγίδα δράκοντας, τὴν ἄντυγα τῆς ἀσπίδος, τὴν Νίκην, τοὺς δακτύλους τῆς δεξιᾶς. Τούτων ὅμως τὰ πλεῖστα ἀνευρέθησαν ἤδη. Τὴν δεινοτέραν πληγὴν ὑπέστη ὑπὸ τῆς διαχωρισάσης κατὰ μέσον που τὸν βραχίονα τὴν χεῖρα τὴν δεξιὰν ἀξίνης τοῦ σκαφέως καὶ τὸν ἐφ’ οὗ αὕτη ἀνευπαύετο μικρὸν κίονα εἰς τρία μέρη. Ἡ περὶ τὸν καρπὸν τῆς δεξιᾶς φθορὰ εἶνε παλαιοτέρα θεραπευθεῖσα διὰ γομφώσεως κατιωμένης νῦν, ἀπὸ τῆς ὁποίας μετεδόθη ἔσωθεν ὁ κίτρινος χρωματισμὸς διὰ τῶν μορίων τοῦ λίθου ὁ παρατηρούμενος κατ’ ἐκεῖνο τοῦ λίθου.

Ἡ καταστροφὴ τῆς νικηφόρου δεξιᾶς τῆς θεοῦ ἐθεωρήθη ὡς κακὸς δι’ οὓς διερχόμεθα νῦν καιροὺς οἰωνός, ἔστω ὅμως ἡμῖν δίδαγμα μᾶλλον τοῦ ὅτι ἡ σύνεσις, ἧς ἀντιπρόσωπος ἡ εὑρεθεῖσα θεότης, δὲν χορηγεῖ τὴν χεῖρα εἰς τοὺς μὴ κινοῦντας τὴν ἑαυτῶν, ἔστω καὶ ἅπαξ καὶ ἔτι ὑπομνητικὸν τοῦ:

«Σὺν Ἀθηνᾷ καὶ χεῖρα κίνει».

Ἡ δ’ ἀξία τοῦ ἀγαλματίου οὐ σμικρὰ διὰ τὴν θέσιν τῶν χρόνων, ἐξ ὧν προέρχεται, τὴν ἀκριβεστέραν γνῶσιν τοῦ πρωτοτύπου, ὅθεν, ὡς ἐδείχθη, εἴληπται, τὴν λύσιν πλέον τὴν ὁριστικὴν τῆς θέσεως τῆς Νίκης. Μερικώτερον δὲ λίαν ὠφέλιμον καὶ χρήσιμον τὸ ἔργον εἰς κατανόησιν ἀκριβῆ πολλῶν τοῦ ὁπλισμοῦ μερῶν, οἷον τῆς κόρυθος καὶ τῆς πλήρους σωζομένης ἀσπίδος ὡς λίαν διδακτικὴ ἡ ἀκριβὴς ἔρευνα καὶ μελέτη.

Τοιαύτη ἡ Ἀθηνᾶ, ἣν ἐχαιρέτισαν πρό τινος μετὰ τηλικούτου διαφέροντος αἱ Ἀθῆναι, ἥτις εἶδε καὶ πάλιν τοῦ φῶς. Τοιοῦτο τὸ ἄγαλμα ἐκεῖνο, ἀπὸ τοῦ σχηματισμοῦ τοῦ ὁποίου διατρέχων τις τοὺς αἰῶνας δύναται νὰ σχηματίσῃ ἐν νῷ τὴν ὑπάτην λαμπηδόνα, εἰς ἣν ἔφθασεν ἐν τῇ τοῦ Παρθενῶνος ἡ δύναμις τῆς διανοίας τοῦ Φειδίου. Ὁ μεγαλοπρεπέστατος τῶν πάλαι Ἀθηναίων δῆμος ἔταξεν ὡς ἐπίσκοπον τῆς πόλεως τὴν παράστασιν τῆς ἰδέας ἐκείνης, ἧς ὑψηλότερον δὲν ἠδύνατο νὰ φθάσῃ τὸ ἀνθρώπινον πνεῦμα, ἢ μᾶλλον τὴν ἔντασιν ἐκείνην τοῦ ὕψους τοῦ ἀνθρωπίνου πνεύματος, ἥτις μόνον διὰ τῆς ἰδέας τῆς θεότητος δύναται νὰ ἀποτυπωθῇ. Τὴν παράστασιν ταύτην δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ ἐκφράσῃ μετὰ μείζονος μεγαλοφυΐας, ἥτις σύμπασα ἀντεπροσωπεύθη κατὰ τοὺς χρόνους τῆς συναντήσεως τῶν μεγαλουργῶν ἐκείνων, τῶν δαιμονίων πνευμάτων, ἢ διὰ τῆς ἀπεργασίας καλλιτεχνήματος, ἐν ὅλῃ τῇ λαμπρότητι εἰκονίζοντος τὸ μεγαλεῖον, τὸ ἀξίωμα τῆς πόλεως τῆς ἐπιζητησάσης πρῶτον προστάτιδα ἀνάλογον τοῦ ὕψους αὐτῆς, εἶτα δὲ στησάσης αὐτὴν ἀξίαν ἑαυτῆς, ὡς ἀντιπρόσωπον τῶν ἰδεῶν τῶν παρὰ τοὺς πόδας αὐτῆς ἀναστρεφομένων, ὡς ἔμβλημα ἑνιαῖον τῶν φωνῶν τῶν ἀπὸ τῶν πέριξ ἱερῶν λόφων ἠχουσῶν. Ἐὰν πολλὰ πολλῷ ὑποδεέστερα ἐν τῇ τέχνῃ ἔργα ἔσχον τὸ πάλαι πολλὰς τὰς ἀπομιμήσεις, εὐρυτάτην τὴν διὰ τῆς ἀντιγραφῆς διάδοσιν, ἐὰν πολλάκις πολλὰ τούτων ἐπαναληφθέντα κατέστησαν ἡμῖν γνώριμα πολλὰ τῆς τέχνης ὑποδεέστερα σημεῖα, κατὰ πολὺ μείζονα λόγον τὰ ἀριστουργήματα τῆς καλλιτεχνίας κατίσχυσαν νὰ ἐπιβληθῶσι καὶ ἐπὶ τῶν μετὰ ταῦτα, ἐξόχως δὲ μεταξὺ τούτων τὰ ἔργα τοῦ ἐργαστηρίου ἐκείνου, ὅπερ ἐκλέϊσε τὰς Ἀθήνας, μάλιστα δὲ πάντων ἡ Ἀθηνᾶ, ἧς το σαῦτα ὁμοιώματα ὑπῆρχον καὶ τοσαῦτα περιεσώθησαν, ὥστε μόνη ἡ ἀπαρίθμησις τούτων δύναται νὰ παράσχῃ ἰδέαν τῆς ἀγάπης ἣν ἔδειξαν οἱ Ἀθηναῖοι πρὸς τὴν προσφιλῆ αὐτοῖς ὑψηλὴν σημασίαν τοῦ ὀνόματος τῆς Πολιούχου θεότητος αὐτῶν.

Καὶ εὐλόγως· διότι τίς ἄλλη ἔκφρασις τοῦ ὑψιτενοῦς τῆς ἀνθρωπίνης διανοίας ἠδύνατο νὰ ἐκδηλώσῃ ὅ,τι ἐζήτει ὁ Περικλῆς, ὡς ἀντιπρόσωπος τῶν Ἀθηνῶν, τίς ἄλλη ἐκτὸς τῆς παραστάσεως τῆς θεότητος τῆς σοφίας, καὶ ταύτης ἐν ὅλῃ τῇ ἠρεμίᾳ, ἐν ὅλῃ τῇ ἡσύχῳ καλλονῇ, ἐν ὅλῃ τῇ ἐπιβλητικωτάτῃ προσηνείᾳ δι’ ὅλων τῶν μέσων τῆς λαμπρότητος; Τίς ἄλλη ὡραιότερα συνάντησις ἠδύνατο νὰ ἐπινοηθῇ τῆς καθ’ ἑκάστην ἐπὶ τῆς κορυφῆς τῆς Ἀκροπόλεως τελουμένης χάρις τῇ ὑψηλῇ τοῦ Φειδίου διανοίᾳ; - οἷον ὕψος ἰδέας! οἵα ἐπίνοια! οἷον ὡραῖον διὰ τὰς Ἀθήνας ἔμβλημα! Ἐκεῖ ἡ Ἀθηνᾶ ἀπὸ τοῦ ἐν τῷ ἀδύτῳ αὐτῆς ἕδους ἐχαιρέτιζεν, ἔσωθεν ἀσμένως προσβλέπουσα, τὸν ἀπὸ τῶν νώτων τοῦ ἀντικρὺ πρὸς Ἀ. κειμένου λόφου ἠρέμα προβαίνοντα Φοῖβον, τὴν Λύκην, ἀφ’ ἧς καὶ τοὒνομα φέρει ἡ πέτρα ἐκείνη, ἐκεῖ ἐτελεῖτο ὁ ἀσπασμὸς τοῦ Φωτὸς καὶ τῆς Σοφίας.

Ἐν Πειραιεῖ τῇ 22 Δεκεμβρίου 1880
Ἰακ. Χ. Δ.

Πηγή: Ἀντιγραφή ἀπό ἀρχείο .pdf

Πηγή: Ψηφιοθήκη ΑΠΘ