Ἐξ Ἀτρεκείας ἄρχεσθαι & Δολοφροσύνης παύεσθαι

Γράφει ο
Πέτρος Ιωαννίδης

«Ὀρθόν ἁλήθει᾽ἀεί»

(Σοφοκλής, 496-406, “ΑΝΤΙΓΟΝΗ”, στίχ. 1195)

(= Η Αλήθεια είναι πάντοτε το ορθό πράγμα/η ορθότητα)

ΣΧΟΛΙΟ: Η φράση ανήκει στον Άγγελο (αγγελιοφόρο) και είναι από την Έξοδο (στ. 1155-1353) του δράματος της “Αντιγόνης”, σκηνή Β’ (στ. 1183-1256), όπου συμμετέχουν η Ευρυδίκη, ο Αγγελιοφόρος, και ο Χορός. Η “Αντιγόνη” διδάσκεται εφέτος (2018-2019) στη Β’ τάξη Λυκείου από τα μέσα Νοεμβρίου (15/11) μέχρι το τέλος του έτους επί (2) ώρες την εβδομάδα. Οι μαθητές, σύμφωνα με τις οδηγίες διδασκαλίας των φιλολογικών μαθημάτων στις Α΄ και Β΄ τάξεις Ημερησίου ΓΕΛ για το σχολικό έτος 2018-2019, διδάσκονται την τραγωδία κατακερματισμένη κατά (3) τρόπους με προεπιλεγμένους / προκαθορισμένους στίχους: 1) από το πρωτότυπο με παράλληλη χρήση μετάφρασης 2) μόνο από μετάφραση και αναλυτικά και 3) μόνο από μετάφραση αλλά συνοπτικά. Σημειωτέον ότι οι περισσότεροι στίχοι ανήκουν στον 3ο τρόπο.

Τα παραπάνω σοφά, διδακτικά και επίκαιρα λόγια του Αγγέλου θα διδαχτούν συνοπτικά, επειδή “ίσως” οι Άγγελοι και οι Φύλακες στις τραγωδίες είναι γνήσιοι λαϊκοί τύποι, φλύαροι και κουτοπόνηροι, δεν θεωρούνται αξιόπιστα πρόσωπα και η μαρτυρία τους δεν λαμβάνεται σοβαρά υπόψιν. Μια τέτοια σπουδαία φράση θα περάσει απαρατήρητη, γιατί λέει την αλήθεια και όπως όλοι γνωρίζετε η αλήθεια είναι πικρή και οδυνηρή. Ζούμε στον πολιτισμό του Πινόκιο και όχι του Σωκράτη.

Για τους Αρχαίους Προγόνους μας η Αλήθεια ήταν γνώρισμα ελεύθερων ανθρώπων, ενώ το Ψεύδος γνώρισμα ανθρώπων με δουλικό φρόνημα, όπως αυτό διαφαίνεται από τη βαρυσήμαντη φράση του Μεγάλου Νεοπυθαγόρειου Φιλοσόφου από τα Τύανα της ρωμαϊκής επαρχίας της Καππαδοκίας στην Ιωνία, του Απολλωνίου του Τυανέως, 15-100 μ.Χ. σε μια επιστολή του, 83, 1:

«ψεύδεσθαι ἀνελεύθερον, ἡ ἀλήθεια γενναῖον»

Η νεότερη ελληνική αντίληψη (16ος - 17ος αιών) θα συμφωνήσει με τον Απολλώνιο, όπως εκφράζεται σε μια παροιμιακή φράση του «Ομήρου της λαϊκής φιλολογίας» κατά Κοραή, του Βι(ν)τσέντζου Κορνάρου, Κρητικού ποιητή, (1553-1613) κορυφαίου της κρητικής λογοτεχνικής σχολής, την περίοδο της Ενετοκρατίας ως την τουρκική άλωση το 1669:

«Όποιος τα ψέματα λαλεί, δίχως αντριά λογάται».

Στα ίδια βήματα βαδίζει και η ηθική διδασκαλία του Χριστιανισμού. Όταν η αλήθεια βιώνεται και υπηρετείται πιστά, θεωρείται η πιο μεγάλη λυτρωτική δύναμη:

«Και γνώσεσθε την αλήθειαν, και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς».

(Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, Η΄, 32).

Ο Αλμπέρ Καμύ είχε διαβάσει
τους Αρχαίους Έλληνες Συγγραφείς!

Και ο Γαλλοαλγερινός Φιλόσοφος Λογοτέχνης και μάχιμος Δημοσιογράφος Αλμπέρ Καμύ, (1913-1960), ιδρυτής του Theatre du Travail (1935),  θεάτρου της εργασίας, και νομπελίστας της Λογοτεχνίας (1957) θα διακηρύξει στο έργο του η “Πτώση” (1956), εκδόσεις Ατραπός, 2014:

«Η αγάπη για την αλήθεια με κάθε θυσία είναι ένα πάθος που δεν αφήνει τίποτα απείραχτο και στο οποίο τίποτα δεν αντιστέκεται».

«Ελεύθερος είναι εκείνος που μπορεί να ζει χωρίς να λέει ψέματα»

«Ο ρόλος του συγγραφέα είναι να αρνείται το ψεύδος και να αντιστέκεται στην καταπίεση».

«Πολιτική και Δημοσιογραφία έχουν αξίες ασύμβατες, καθώς ο πολιτικός αποκρύπτει την αλήθεια, ενώ ο δημοσιογράφος οφείλει να την ξεσκεπάσει, χαρακτηρίζοντας τον δημοσιογράφο “Ιστορικό του άμεσου”».

«ἄγροικός εἰμι τήν σκάφην σκάφην λέγων»

 (Λουκιανός, 120 – 180/192, «ΖΕΥΣ ΤΡΑΓΩΔΟΣ», § 32)

(= είμαι άξεστος/ακαλλιέργητος/χοντροκομμένος
και λέω την σκάφη σκάφη).

ΣΧΟΛΙΟ: Στο διαλογικό του έργο «Ζεύς τραγωδός», που αποτελεί με τα άλλα δύο του έργα “Ζεύς ἐλεγχόμενος” και “Θεῶν ἐκκλησία” μια τριλογία, ο Λουκιανός ερευνά κατά πόσον οι Μοίρες καθορίζουν τη ζωή των ανθρώπων, εάν υπάρχουν ή όχι θεοί (θεία πρόνοια-σχέδιο του Θεού) και εάν οι θεοί έχουν τη δύναμη που τους αποδίδουν οι άνθρωποι. Η ανωτέρω φράση ανήκει στον Ηρακλή και την απευθύνει στον πατέρα του Δία.

Σήμερα χρησιμοποιούμε τη φράση: «Λέω τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη» υπονοώντας ότι ονομάζω τα πράγματα με το όνομά τους, με ειλικρινή και σαφή τρόπο, χωρίς προσποιήσεις  και υπεκφυγές, χωρίς να μασάω τα λόγια μου.

Ο Δίας αποφάσισε να συγκαλέσει “Γενική Συνέλευση” των θεών, όταν ο Ερμής τον πληροφόρησε πως την επόμενη ημέρα ο Επικούρειος Δάμις και ο Στωικός Τιμοκλής θα συζητούσαν για το αν υπάρχουν ή όχι θεοί. Ο Δίας καταθορυβήθηκε, γιατί, αν επικρατούσε η δεύτερη άποψη, υπήρχε κίνδυνος να σταματήσει η ανέγερση ναών και η προσφορά θυσιών και αφιερωμάτων/ταμάτων.

Οι Επικούρειοι ταύτιζαν τους θεούς με τις φυσικές δυνάμεις και θεωρούσαν πως αποτελούνται και αυτοί από “άτομα” ύλης, πως δεν επεμβαίνουν καθόλου στη ζωή των ανθρώπων και επομένως οι άνθρωποι είναι περιττό να προσεύχονται στους θεούς ή να ζητούν απ’ αυτούς να τους εκπληρώσουν τις επιθυμίες τους.

«ΠΩΣ ΔΕΙ ΙΣΤΟΡΙΑΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΝ»

«ἀλλά τοῦ σύμπαντος αἰῶνος ἐστοχασμένος πρός τούς ἔπειτα μᾶλλον σύγγραφε καί παρ᾽ἐκείνων ἀπαίτει τόν μισθόν τῆς γραφῆς, ὡς λέγηται καί περί σοῦ· «ἐκείνος μέντοι ἐλεύθερος ἀνήρ ἦν καί παρρησίας μεστός, οὐδέν οὔτε κολακευτικόν οὔτε δουλοπρεπές, ἀλλ᾽ἀλήθεια ἐπί πᾶσι.» τοῦτ᾽, εἰ σωφρονοίη τις, ὑπέρ πάσας τάς νῦν ἐλπίδας θεῖτο ἄν, οὕτως ὀλιγοχρονίους οὔσας».

(Λουκιανός, 120-180/192, «ΠΩΣ ΔΕΙ ΙΣΤΟΡΙΑΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΝ», § 61)

(= αλλά αποβλέποντας στην αιωνιότητα, γράφε περισσότερο για τις επερχόμενες γενεές και από εκείνες να προσδοκάς την αμοιβή του έργου σου, για να λένε και για σένα· «εκείνος βέβαια ήταν ελεύθερος άνθρωπος και πλήρης παρρησίας  και δεν έγραψε τίποτε το κολακευτικό ούτε το δουλοπρεπές, αλλά σε όλα του διαλάμπει η αλήθεια».

Αυτό πρέπει κάθε σώφρων άνθρωπος να θεωρεί προτιμότερο απ’ όλους τους επαίνους της εποχής του, οι οποίοι διαρκούν τόσο λίγο).

«χρή τοίνυν καί τήν ἱστορίαν οὕτω γράφεσθαι σύν τῷ ἀληθεῖ μᾶλλον πρός τήν μέλλουσαν ἐλπίδα ἤπερ σύν κολακείᾳ πρός τό ἡδύ τοῖς νῦν ἐπαινουμένοις».

(Λουκιανός, 120-180/192, «ΠΩΣ ΔΕΙ ΙΣΤΟΡΙΑΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΝ», § 63)

(= και η Ιστορία λοιπόν έτσι πρέπει να γράφεται, μάλλον με την αλήθεια, για να είναι αρεστή στους μεταγενέστερους, παρά με κολακεία, για να είναι ευχάριστη στους τωρινούς / σύγχρονους επαινουμένους).

Η ΜΑΓΕΙΑ, Η ΤΕΡΨΗ ΚΑΙ Ο ΠΛΟΥΤΟΣ
ΤΗΣ ΕΤΥΜΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ
ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

Ἀτρέκεια, ἀτρεκηΐη, ἀτρεκίη ἤ ἀτρεκείη (ιωνικά) και ἀτρεκότης -τος = πραγματικότητα, ακριβής/γυμνή αλήθεια, βεβαιότητα, ακρίβεια, δικαιοσύνη, ευθύτητα, εντιμότητα, ειλικρίνεια· παράγεται από το επίθετο ὁ, ἡ ἀτρεκής, ές = πραγματικός, αληθής, βέβαιος, ακριβής, ασφαλής, ορθός, αυστηρός, δίκαιος, ευθύς. Υπάρχει και ρήμα ἀτρεκέω - ῶ = είμαι βέβαιος, βεβαιώνομαι, εξακριβώνω και επίρρημα ἀτρεκέως = αληθώς, ακριβώς, πραγματικώς.

Ακολουθούν  πιθανές (κατά την αρχαία σημασία πειστικές και όχι πιθανολογικές) εκδοχές  της αληθινής προέλευσης της λέξης:

α) από το δέρκω = βλέπω, δερκής και με επίταση του α, ἀδερκής = ο υπερβολικά βλεπόμενος και με μετάθεση του ρ και τροπή του δ σε τ, γίνεται ἀτρεκής, γιατί η αλήθεια/το αληθές θηρεύεται με οξυδέρκεια και επισταμένη παρατήρηση.

β) από το τρέχω > τρεχής > ἀτρεχής > ἀτρεκής = αυτός που δεν παραβλέπει/προσπερνά την αλήθεια ή αυτό που κανείς συνετός/φρόνιμος δεν μπορεί να παραβλέψει, να αψηφήσει, να του διαφύγει.

γ) από το τρέω = δέδοικα / δέδια, τρέμω/φοβάμαι > τρεής > ἀτρεής και με πλεονασμό του κ > ἀτρεκής, ο ευθαρσής και εύτολμος γιατί λέει την αλήθεια και δεν τη φοβάται.

δ) από το τρέκω = τρέπω, ο μη μετατρεπόμενος, ο αμετάτρεπτος, αμετακίνητος, αμετάβλητος, σταθερός, επίμονος και αναλλοίωτος.

«ἀλλ᾽ἄγε µοι τόδε εἰπέ καί ἀτρεκέως κατάλεξον»

(Όμηρος, ΙΛΙΑΣ, Κ,384-Κ, 405-Ω, 380 - Ω 656, ΟΔΥΣΣΕΙΑ, α 169 - α, 206 - α 224 - δ, 486 - θ, 572, λ, 140, 170, 370 457 - ο, 383 - π, 137 - ω, 256, 287)

(= έλα όμως μίλησέ μου και πες μου καθαρά ένα ένα) ή

(= μόν’ έλα τώρα, δώσε απόκριση και πες μου την πάσα αλήθεια).

ΣΧΟΛΙΟ: Τυπική - Στερεότυπη φράση (φόρμουλα), επαναλαμβανόμενη πολλάκις στα έπη του Ομήρου για ενίσχυση των λεγομένων από τα πρόσωπα: «με πάσα ειλικρίνεια και ακρίβεια, χωρίς περιστροφές και υπεκφυγές».

«ἀλλ᾽ἄρα καί τόν (Δία) Ἥρη θῆλυς ἐοῦσα δολοφροσύνης ἀπάτησεν».

(Όμηρος, ΙΛΙΑΣ, Τ, 96-97).

(= όμως και αυτόν (τον Δία) η Ήρα, παρ’ όλο που ήταν γυναίκα, τον ξεγέλασε με πονηριά).

«Ζεύς δ᾽οὔ τι δολοφροσύνην ἐνόησεν, ἀλλ᾽ὄμοσεν μέγαν ὄρκον, ἔπειτα δέ πολλόν ἀάσθη».

(Όμηρος, ΙΛΙΑΣ, Τ, 112-113)

(= και ο Δίας δεν αντιλήφθηκε την πονηριά της Ήρας, μόνο ορκίστηκε μεγάλο όρκο, όμως έπειτα πολύ την έπαθε).

Δολοφροσύνη: παράγεται από τη λέξη δόλος + φρονέω -ῶ και σημαίνει η δολερή διάθεση ή γνώμη, δολιότητα, απάτη, πανουργία, απατεωνιά, δολοπλοκία, ραδιουργία.

ΣΧΟΛΙΟ: Η ακαταμάχητη γοητεία και πονηρία της γυναικός Ήρας κατάφερε να ξεγελάσει «τόν περ ἄριστον ἀνδρῶν ἠδέ θεῶν φασ᾽ἔμμεναι».

(= αυτόν που λένε πως είναι ο πιο δυνατός και από τους ανθρώπους και από τους θεούς - τον Δία). Μπροστά στα θέλγητρα της γυναίκας και οι θεοί υποχωρούν. Παράδοση που ισχύει από καταβολής κόσμου.

==========

Πηγή: Ελέυθερη Ζώνη