Γλῶττης ἔκφρασις

Στον καθημερινό προφορικό και γραπτό λόγο, χρησιμοποιούμε συχνά εκφράσεις προερχόμενες κυρίως από την αρχαία γραμματεία και τα κείμενα της Αγίας Γραφής. Μέσω αυτών ερχόμαστε σ’ επαφή με παλαιότερες μορφές της γλώσσας μας, με φυσικό και αβίαστο τρόπο, έτσι ώστε η γνώση της σημασίας – νοήματος και προέλευσής τους να αποτελεί μοναδικό πνευματικό και γλωσσικό εφόδιο. Η χρήση τους δίνει στον λόγο σφρίγος και ζωντάνια, ενώ η άγνοιά τους προκαλεί ενίοτε αμηχανία, ή ακόμα και λοιδορία………..ιδιαίτερα σε ορισμένους νεόκοπους διανοούμενους οι οποίοι επιχειρώντας να εντυπωσιάσουν με την γλωσσομάθειά τους, συγχέουν την έννοια, ή σημασία των εν λόγω λέξεων – φράσεων. Ιδού λοιπόν οι κυριότερες εξ’ αυτών……..

_________________________

– Αβρόχοις ποσί = Με στεγνά πόδια, χωρίς κόπο, χωρίς ζημιά (ηθική ή υλική). Προέλευση: Η πρώτη εκδοχή αφορά στον βασιλέα της Λυδίας Κροίσο και ένα επεισόδιο που συνέβη στην αρχή της εκστρατείας του κατά των Μήδων. Σύμφωνα με τους ιστορικούς, όταν τα στρατεύματα έφτασαν στον ποταμό Άλυ δεν μπόρεσαν να τον διαβούν λόγω της ορμητικής ροής των υδάτων. Προσπαθώντας ο βασιλέας να βρει κάποια λύση προκειμένου να μην καταλήξει άδοξα η εκστρατεία, κάλεσε τον Θαλή τον Μιλήσιο, που εκείνη την εποχή ήταν στην υπηρεσία του. Εκείνος αφού ζήτησε και έλαβε ένα τμήμα στρατού, ακολούθησε πορεία αντίθετη προς την ροή του ποταμού και σκάβοντας μια εναλλακτική κοίτη την εξέτρεψε προς μια χαράδρα. Κατόπιν αφού έφραξε το σημείο τομής με πέτρες – χώμα και κορμούς, άλλαξε την ροή του ποταμού, με αποτέλεσμα να περάσουν τα στρατεύματα «αβρόχοις ποσίν» και φυσικά να επισύρει τον θαυμασμό του Κροίσου.

Η δεύτερη εκδοχή αφορά στην διάβαση της Ερυθράς θάλασσας από τους Εβραίους, μετά την έξοδό τους από την Αίγυπτο. Στην Παλαιά Διαθήκη (Έξοδος ιδ’ – ιε’) αναφέρεται ο τρόπος με τον οποίον βοήθησε ο Θεός τους Εβραίους διαχωρίζοντας τα νερά της θάλασσας, έτσι ώστε να μπορέσουν να περάσουν οι καταδιωκόμενοι από τον Αιγυπτιακό στρατό Ισραηλίτες χωρίς να βραχούν. Η δε θάλασσα, μετά το πέρασμά τους, ξαναέκλεισε και έπνιξε τους στρατιώτες που τους καταδίωκαν. Η φράση αβρόχοις ποσίν δεν αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη, την συναντούμε όμως στον Ειρμό, Ωδή Α’, Κανών Αναλήψεως ως: «Αι εξακόσιαι εκείναι χιλιάδες αι την Ερυθράν θάλασσαν αβρόχοις ποσί διαπεράσαι …»

– Αιδώς Αργείοι : Ντροπή σας, δεν ντρέπεστε καθόλου; Φράση που αναφώναξε ο Στέντορας στην προσπάθειά του να παρακινήσει τους Αργείους να δείξουν θάρρος στον αγώνα εναντίον των Τρώων, μετά την αποχώρηση του Αχιλλέα από τη μάχη. Ιλιάδα, Ε, 787.

– Αμ’ έπος αμ’ έργον: Κάτι που γίνεται αμέσως, χωρίς αναβολή. (Λατ. dicIum factum = λεχθέν εκτελεσθέν). Έπος = λέξη, λόγος, υπόσχεση, συμβουλή, γνώμη, προφητεία. χρησμός, ρητό, παροιμία. Στον Όμηρο πολλές φορές, Ιλ. Ο 234 «Έργον τε και έπος τε», Οδ. β 272 «τελέσαι Έργον τε έπος τε». (Ηρόδοτος ΙΙΙ 135 «άμα έπος τε και έργον εποίει» δηλ. μόλις πρόφερε τον λόγο, έπραττε και το έργο).

– Άνθρακες ο θησαυρός: Την φράση την χρησιμοποιούμε, όταν διαψεύδονται οι ελπίδες μας. Η πλήρης διατύπωσή της όπως αναφέρεται από τον Λουκιανό είναι: «άνθρακες ό θησαυρός πέφηνε», δηλαδή αποδείχθηκε ότι ο θησαυρός ήταν άνθρακες. Η έκφραση προήλθε από μια δοξασία των αρχαίων, σύμφωνα με την οποία καλά δαιμονικά αποκαλύπτουν σε ανθρώπους την ώρα που κοιμούνται, το σημείο που υπάρχει κρυμμένος θησαυρός, ο οποίος για να βρεθεί, θα πρέπει αυτός που είδε το όνειρο να ψάξει μόνος του, χωρίς να αποκαλύψει σε κανέναν το μυστικό, διότι αλλιώς θα βρει άνθρακες και στάχτη.

– Αντίπαλον δέος: Αντίπαλος, αντίπαλη παράταξη. Ισορροπία προερχόμενη από τον φόβο των αντιπάλων. Η φράση χρησιμοποιείται κυρίως από τον Θουκυδίδη, Γ,11.

– Αντί πινακίου φακής: Η φράση λέγεται σε περιπτώσεις άνισης ανταλλαγής, από την οποία βγαίνει κάποιος ζημιωμένος . Προέρχεται από την Αγία Γραφή όπου ο γιος του Ισαάκ, Ησαύ, πούλησε τα πρωτοτόκια στον μικρότερο αδερφό του Ιακώβ, για ένα πιάτο φακή, «………ἀπέδοτο δὲ Ἡσαῦ τὰ πρωτοτόκια τῷ Ἰακώβ. Ἰακὼβ δὲ ἔδωκε τῷ Ἡσαῦ ἄρτον καὶ ἕψημα φακοῦ καὶ ἔφαγε καὶ ἔπιε καὶ ἀναστὰς ᾤχετο· καὶ ἐφαύλισεν Ἡσαῦ τὰ πρωτοτόκια. (Γένεσις, 25, 27-34).

– Από μηχανής θεός: Αναπάντεχη βοήθεια από άνθρωπο, ή γεγονός που εμφανίζεται απροσδόκητα και βγάζει από την δύσκολη θέση – δίνει λύση στο πρόβλημα. Η φράση προέρχεται από θεατρικό τέχνασμα στην αρχαία Ελλάδα, το οποίο είχε ως εξής: Για την σκηνική οικονομία των περισσότερων αρχαίων τραγωδιών και ειδικά τις στιγμές που η εξέλιξη της πλοκής έπαιρνε δυσάρεστη τροπή για το κύριο πρόσωπο του έργου, έκανε την επέμβασή του ένας από τους Ολύμπιους θεούς, για να δώσει μίαν αναπάντεχη και ευνοϊκή τροπή. Επειδή όμως δεν ήταν πρέπον ο θεός, να εμφανισθεί ως κοινός θνητός μέσω των παρασκηνίων, καθότι θα απουσίαζε το στοιχείο του δέους, προτιμήθηκε να παρουσιάζεται με ειδικό μηχάνημα από το επάνω μέρος της σκηνής, ή ενίοτε από καταπακτή, εφόσον επρόκειτο για θεότητα του Άδη. Με αυτήν λοιπόν την ειδική μηχανή, ερχόταν ο θεός και φυσικά ήταν από μηχανής….

– Από την Σκύλλα στην Χάρυβδη: Η έκφραση αυτή σημαίνει από το ένα κακό στο χειρότερο. Η Σκύλα και η Χάρυβδις ήταν δύο βραχώδη ακρωτήρια, στο Στενό της Mεσσήνης (ΙταλΙας). Η μεν Σκύλα περιγράφεται από τον Όμηρο ως θαλάσσιο τέρας, που έτρωγε τους ναύτες των πλοίων που περνούσαν από εκεί, η δε Χάρυβδις ήταν η προσωποποίηση του θαλάσσιου στροβίλου, που μεταμορφώθηκε σε βράχο από το Δία. Την Σκύλα την αναφέρει ο Αισχύλος (Αγαμέμνων 1232-3) την δε Χάρυβδη ο Θουκυδίδης (Δ’ 24). Αμφότερες τις αναφέρει και ο Στράβων (Α’ 20).

– Αρχή άνδρα δείκνυσι: Η εξουσία αποκαλύπτει τις δυνατότητες του ανθρώπου, δείχνει τις ικανότητες και τον χαρακτήρα του, δηλ. ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου εμφανίζεται κυρίως κατά την διαχείριση αξιωμάτων. (Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια. V 1, 1Β).

– Ασκοί του Αιόλου: Λέγεται, όταν εμφανίζονται πολλά δεινά – σύμφορες. Η φράση προέρχεται από την Οδύσσεια, όπου οι σύντροφοι του Οδυσσέα άνοιξαν από περιέργεια ένα ασκί δοσμένο από τον Αίολο στον Οδυσσέα και αμέσως πετάχτηκαν οι άνεμοι οι οποίοι απομάκρυναν το καράβι τους από την πατρίδα και τους μετέφεραν στον νησί των Λαιστρυγόνων. Οδύσσεια, κ, 1-56

– Άχθος αρούρης: Βάρος της γης άχρηστος άνθρωπος που δεν προσφέρει τίποτε. Ο Αχιλλέας στο διάλογό με την μητέρα του αναφέρει ότι αισθάνεται άχθος αρούρης (βάρος της γης) μετά από μεγάλο διάστημα απραξίας και αποχής από την μάχη. Ιλιάδα, Σ, 104

– Αχίλλειος πτέρνα: Το αδύνατο σημείο. Η φράση προέρχεται από τον μύθο του Αχιλλέα, σύμφωνα με τον οποίο η μητέρα του Θέτις, όταν τον βάφτισε στο αθάνατο νερό, τον κράτησε από τη φτέρνα με αποτέλεσμα το σημείο εκείνο να μη βραχεί και να παραμείνει ευάλωτο.

– Βίος αβίωτος: Ζωή ανυπόφορη. Την φράση είπε ο αρχαίος ρήτορας Δημοσθένης στην κηδεία ενός φιλάργυρου: «ούτος βίον αβίωτον βιώσας ετέροις βίον κατέλιπε ..», δηλ. αυτός αφού έζησε έναν βίο φαύλο, αφόρητο, με στερήσεις, άφησε μεγάλο «βίος» στους άλλους. Την εν λόγω φράση συναντούμε και σε άλλους αρχαίους κλασσικούς, όπως τον Χίλωνα τον Λακεδαιμόνιο, έναν από τους εφτά σοφούς της αρχαιότητας.

– Βούς επί γλώσσης: Η φράση αυτή χρησιμοποιείται για όσους δωροδοκούνται να μη λύσουν τη σιωπή τους. Προήλθε από ορισμένα νομίσματα των αρχαίων Αθηνών τα οποία απεικόνιζαν το βόδι. Την φράση αναφέρει ο Αισχύλος στην τραγωδία του Αγαμέμνων στίχος 36 «Τα δ’ άλλα σιγώ. Βους επί γλώσση μέγας βέβηκεν.» λέει ο στρατιώτης σκοπός, όταν είδε τις φωτιές στην άλωση της Τροίας. Σύμφωνα δε με τον Ησύχιο: «βούς επί γλώσσης βέβηκε» = παροιμία. (Πάπ. βιβλ. 34. σελ. 27).

– Γαία πυρί μειχθήτω: Ας καταστραφούν όλα. Η φράση προέρχεται από τον στίχο «Εμού θανόντος γαία μιχθήτω πυρί» και αποδίδεται σε άγνωστο αρχαίο Έλληνα ποιητή.

– Γερανοί του Ιβύκου: Περί το 550 π.Χ. ληστές επιτέθηκαν και τραυμάτισαν θανάσιμα τον ποιητή Ίβυκο (6ος αιώνας π.Χ) κοντά στον Ισθμό της Κορίνθου. Αυτός τότε επικαλέστηκε, σύμφωνα με την παράδοση, ένα κοπάδι γερανών, που είδε να πετούν από πάνω του, για να εκδικηθούν το θάνατό του. Όταν σε λίγο ένας από τους ληστές εΙδε στο πανηγύρι των Ισθμίων, να πετούν οι γερανοί, Φώναξε αθέλητα: «Ιδού οι γερανοί του Ιβύκου» και έτσι προδόθηκαν οι δολοφόνοι πιάστηκαν και τιμωρήθηκαν (Αντίπατρος ο Σιδώνιος). Η φράση λέγεται για μάρτυρες απροσδόκητους, που βοηθούν ξαφνικά, να βρεθεί ο ένοχος ή όταν κάποιος προδίδεται από μόνος του.

– Γην και ύδωρ: Σύμβολα υποταγής, πλήρης υποχώρηση. Η φράση προέρχεται από τον Ηρόδοτο, κατά τον οποίο οι Πέρσες απεσταλμένοι ζήτησαν από τους Σπαρτιάτες γη και ύδωρ ως σύμβολο υποταγής σ’ αυτούς. Ηροδότου Ιστορία, V, 17-18. Σύμφωνα με μια αρχαία Περσική συνήθεια, έπρεπε ο υποτασσόμενος να δίδει «γήν και ύδωρ» ως ένδειξη υπσταγής. Όταν οι Πέρσες έστειλαν κήρυκες στην Ελλάδα, για να ζητήσουν «γήν καί ύδωρ» πολλές πόλεις της Ελλάδας ενέδωσαν, διότι η δύναμη των Περσών και ο θρύλος για την αριθμητική τους υπεροχή ήταν τόσο μεγόλη, ώστε μόνο το όνομά τους έσπειρε φόβο τρόμο. ΟΙ Αθηναίοι όμως και οι Σπαρτιάτες όχι μόνο δεν φοβήθηκαν, αλλά σκότωσαν τους κήρυκες του Πέρση βασιλέα. Λέγεται ότι οι μεν Αθηναίοι τούς έριξαν σε πηγάδι, οι δε Σπαρτιάτες σε βάραθρο, λέγοντάς τους: «Πάρτε τώρα εσείς οι ίδιοι γην και ύδωρ».

– Γηράσκω αεί διδασκόμενος: Αναφέρεται στην συνεχή δίψα για μάθηση. Την φράση που σημαίνει «γερνώ μαθαίνοντας πάντα» την είπε ο νομοθέτης Σόλων: «Γηράσκω δ’ αιεί πολλά διδασκόμενος».

– Γόρδιος δεσμός: Αναφέρεται στην αλύγιστη θέληση να υπερνικηθεί με κάθε τρόπο μια δυσκολία ανυπέρβλητη. Όταν ο Μέγας Αλέξανδρος έφτασε ύστερα από την νίκη του Γρανικού ποταμού το 333 π.Χ. στην πόλη Γόρδιο της Φρυγίας, είδε στην Ακρόπολή της την μυθική άμαξα του ιδρυτή της. Ο ζυγός της ήταν δεμένος στο τιμόνι μ’ ένα περίτεχνο κόμπο από φλούδα κρανιάς, που δεν μπορούσε να λυθεί και ένας χρησμός έλεγε πως όποιος κατόρθωνε να τον λύσει, θα κυριαρχούσε στην Ασία. Ο Αλέξανδρος επιχείρησε να τον λύσει, αλλά μη βρίσκοντας κάποια από τις άκρες του κόμπου και μην θέλοντας να τον αφήσει άλυτο, τον έλυσε κόβοντάς τον με το ξίφος του λέγοντας: «Δεν έχει σημασία με ποιόν τρόπο θα λυθεί». Αρριανός, 11, 3.

– Δαμόκλειος σπάθη: Απειλητικό αντικείμενο, απειλή. Η φράση προέρχεται από το επεισόδιο του Δαμοκλή, ενός αυλοκόλακα του τυράννου των Συρακουσών Διονυσίου, ο οποίος θέλοντας να δείξει στο Δαμοκλή πόσο επικίνδυνο ήταν το αξίωμα του τυράννου τον έβαλε να καθίσει στο θρόνο του, ενώ από πάνω του κρεμόταν από μια αλογότριχα ένα μεγάλο σπαθί.

– Διέβη τον Ρουβίκωνα: έλαβα παράτολμη απόφαση. Η φράση αναφέρεται στον Ιούλιο Καίσαρα που το 49 π.Χ. πήρε την παράτολμη, απόφαση να κηρύξει τον εμφύλιο πόλεμο στην Ιταλία και γι’ αυτό πέρασε με το στρατό του τον ποταμό Ρουβίκωνα, κατευθυνόμενος προς την Ρώμη. Ηροδότου Ιστορία, V, 17-18

– Δούρειος Ίππος: Επικίνδυνη προσφορά. Η φράση είναι προέρχεται από τον Όμηρο, όπου οι Έλληνες χάρισαν στους Τρώες ένα ξύλινο άλογο ως αφιέρωμα στους Θεούς, ενώ μέσα βρισκόταν ο Οδυσσέας με τους συντρόφους τους. Οδύσσεια, λ, 529.

– Δρακόντεια μέτρα: Αυστηρά – σκληρά μέτρα. Η φράση προέρχεται από τον Δράκοντα, αρχαίο νομοθέτη της Αθήνας που ήταν γνωστός για τους αυστηρούς και σκληρούς νόμους που επέβαλε τον 7^ο αιώνα π.Χ.

– Δρυός πεσούσης πας ανήρ ξυλεύεται: Όταν κάποιος σταματήσει να έχει αξία – δύναμη – εξουσία, τότε όλοι τον εκμεταλλεύονται – τον περιφρονούν (Μενάνδρου Γνώμαι στιχ. 123). Παρόμοια φράση συναντούμε στον Αισχύλο (Αγαμέμνων, στίχ. 884-85)… σύγγονον βροτοίσι τον πεσόντα λακτίσαι πλέον..= είναι συνυφασμένο με τους ανθρώπους να ποδοπατούν εκείνον που θα πέσει.. (εννοεί ηθικά, ή εκείνον που ατύχησε). Επίσης σε μύθο ταυ Αισώπου, όπου η αλεπού χλεύαζε ένα λιοντάρι που το είχαν αιχμαλωτίσει: «Πολλοί των ενδόξων, δυσπραγίαις περιπεσόντες, υπ’ ευτελών εξουθενούνται».

– Είπα και ελάλησα……αμαρτίαν ουκ έχω: Η φράση χρησιμοποιείται όταν κάποιος ξεκαθαρίζει την θέση του και δεν έχει ευθύνη για ότι συνέβη, ή πρόκειται να συμβεί. Προέρχεται από το Ευαγγέλιο: «ει μη ήλθον και ελάλησα αυτοίς, αμαρτίαν ούκ είxoν» (Ιωαν. ιε’ 22).

– Εκατόμβη: Τεράστια θυσία πολλά θύματα. Εκατόμβη στην αρχαία Ελλάδα ονόμαζαν την θυσία – προσφορά προς τους θεούς, η οποία αποτελείτο από εκατό βόδια. Όμηρος Ιλιάδα , Α,65.

– Εξ απαλών ονύχων: Από μικρό παιδί, από νηπιακή ηλικία. Η φράση χρησιμοποιείται για να δηλώσει την νηπιακή ηλικία κατά την οποία ο άνθρωπος διαθέτει μαλακά νύχια. Την αναφέρει ο Πλούταρχος στην πραγματεία του «Περί παίδων αγωγής» (κεφ. V «…το δη λεγόμενον, εξ ονύχων (απαλών) αγαπώσαι τα τέκνα»). Η παρατήρηση «το δη λεγόμενο» σημαίνει ότι η εν λόγω αυτή φράση χρησιμοποιείτο στην Ελλάδα και προ της εποχής του Πλουτάρχου. Ο Κικέρων γράφει σχετικά (Epist. 1,6,2) «υt Graeci dicunt, Unguiculis es cognitus», όπως λέγουν οι Έλληνες, εξ απαλών ονύχων είναι γνωστός. Ο δε Οράτιος: «De Tenero ungui» (lid. Sc. 32513, Ανθολογία Παλατίνου 5, 129). Τονίζεται ότι η φράση ΔΕΝ σημαίνει ακροθιγώς (χωρίς εμβάθυνση, ή ακρίβεια, χωρίς ανάλυση, ή λεπτομέρειες) ή αδρομερώς (σε γενικές γραμμές).

– Έξεστιν Κλαζομενίοις ασχημονείν: Επιτρέπεται στους Κλαζομενίους να φέρονται με απρέπεια. Η φράση χρησιμοποιείται υποτιμητικά για όσους συμπεριφέρονται με απρέπεια. Την φράση είπαν οι Έφοροι της Σπάρτης για τους Κλαζομένιους, κατοίκους των Κλαζομενών (πόλης της αρχαίας Ιωνίας) όταν οι αντιπρόσωποί τους λέρωσαν τους θρόνους τους στη γερουσία. Αιλιανού Ποικίλαι Ιστορίαι, 2, 15.

– Εξ’ οικείων τα βέλη: Μας αντιμάχονται – κατηγορούν – εχθρεύονται οι δικοί μας άνθρωποι, οι συγγενείς, οι φίλοι. Την φράση την συναντούμε στην Aινειάδα του Βιργίλιου (ΙΙ, 410-412) «Hic primum ex alto Culmine delubri oruimurtelis nostrorum obruimur» (τότε, πρώτα – πρώτα μας καλύπτει η στέγη του ναού από τα βέλη των δικών μας) στη διήγηση της αρπαγής της Κασσάνδρας από τους Δαναούς.

– Έπεα πτερόεντα: Λόγια του αέρα. Ποιητική Ομηρική έκφραση βασισμένη στην αντίληψη ότι τα λόγια, όταν βγαίνουν από το στόμα τα παίρνει ο αέρας και πετούν. Ιλιάδα, Α, 201.

– Επί ξυρού ακμής: Βρισκόμαστε σε κρίσιμο σημείο – πρόκειται για ζήτημα ζωής ή θανάτου. Οι αρχαίοι κατασκεύαζαν ορειχάλκινα μηνοειδή ξυράφια, στων οποίων την λεπτότατη και κυρτή ακμή τίποτα δεν ισορροπούσε, αλλά έτεινε να γείρει σε μια από τις δύο πλευρές. Τη φράση την διαβάζουμε στην lλιάδα του Ομήρου (Κ 174): «νυν γάρ πάντεσσιν επί ξυρού ίσταται ακμής ή μάλα λυγρός όλεθρος Αχαιοίς, ηέ βιώναι» και ελέχθη από τον Νέστορα στον Διομήδη, στην προσπάθειά του να τον παρακινήσει σε πόλεμο εναντίον των Τρώων.

– Επί τον τύπον των ήλων: Λέγεται για ανθρώπους που είναι δύσπιστοι και θέλουν απτές αποδείξεις, για να πειστούν. Προέρχεται από την περίφημη φράση που είπε ο άπιστος Θωμάς, όταν τον πληροφόρησαν οι άλλοι μαθητές για την Ανάσταση του Χριστού. (πρβ. Ιω. Κ. 25).

– Ες αύριον τα σπουδαία: Αύριο θα ασχοληθούμε με τα σοβαρά θέματα. Την φράση είπε ο Θηβαίος Αρχίας, όταν έλαβε το γράμμα που τον προειδοποιούσε ότι κινδυνεύει από τον Πελοπίδα. Πλουτάρχου Πελοπίδας, 10.

– Ηλίου φαεινότερον: Αυτό που είναι φανερό, που δε χρειάζεται άλλη απόδειξη (Φαεινός = φωτεινός, λαμπρός, γεμάτος φως, ακτινοβόλος) Ιλιάδα Σ 610 «….. φαεινότερος πυρός αυτής».

– Ή ταν ή επί τας: Ή να την επιστρέψεις νικητής, ή να σε φέρουν επάνω της νεκρό = ή θα επιτύχουμε, ή θα αποτύχουμε & ό,τι θέλει ας γίνει. Την φράση έλεγαν οι Σπαρτιάτισσες μητέρες στα παιδιά τους, όταν τους έδιναν την ασπίδα για τον πόλεμο. Πλουτάρχου Λακωνικά Αποφθέγματα 16.

– Θού κύριε: Δημώδης έκφραση που λέγεται προτρεπτικά προς εαυτόν, ή και ευχετικά προκειμένου να αποφύγει κάποιος να μιλήσει δυσμενώς, ή με έχθρα. Η έκφραση προέρχεται από το εδάφιο 3 του 141 (Ο’, 140) Ψαλμού του Δαυίδ: «Θοῦ, Κύριε, φυλακὴν τῷ στόµατί µου καὶ θύραν περιοχῆς περὶ τὰ χείλη µου». Σε μετάφραση αποδίδεται ως: «Βάλε μου, Κύριε, φρουρά στο στόμα μου φράχτη στη θύρα των χειλιών μου». Λέγεται για να αποφύγει το άτομο να εκστομίσει ό,τι θα ήθελε να πει, δηλαδή συνεκδοχικά ο δικαιολογημένος μεν, αλλά απρεπής λόγος, να μείνει «φυλακισμένος» στο στόμα του.

– Ήξεις αφήξεις: Λέγεται στην περίπτωση που κάποιος δεν έχει σταθερή άποψη, αλλά αλλάζει συνεχώς γνώμη. Η φράση προέρχεται από χρησμό του μαντείου των Δελφών «ήξεις αφήξεις ου, θνήξεις εν πολέμω». Η θέση του κόμματος πριν, ή μετά το αρνητικό μόριο ου, καθορίζει και την ερμηνεία του χρησμού.

– Ιδού η Ρόδος ιδού και το πήδημα: Λέγεται για όσους υπερηφανεύονται – καυχώνται για ανεπιβεβαίωτα κατορθώματά τους και καλούνται να αποδείξουν ότι λένε την αλήθεια. Η φράση προέρχεται από τον Αισώπειο μύθο «Ανήρ Κομπαστής» σύμφωνα με τον οποίο κάποιος ισχυριζόταν ότι κάποτε στη Ρόδο έκανε ένα πολύ μεγάλο άλμα και του ζήτησαν να το επαναλάβει λέγοντάς του την παραπάνω φράση.

– Ιστός της Πηνελόπης: Λέγεται για έργο που δεν τελειώνει. Η φράση προέρχεται από τον Όμηρο όπου στην Οδύσσεια η Πηνελόπη καθυστερώντας σκόπιμα, ύφαινε ένα ύφασμα την ημέρα και το ξήλωνε την νύχτα θέλοντας να ξεγελάσει τους μνηστήρες, μέχρι να επιστρέψει ο Οδυσσέας από την Τροία. Οδύσσεια, τ,149.

– Και συ τέκνον Βρούτε; Λέγεται για κάποιον που ξαφνικά στρέφεται εναντίον μας. Την φράση είπε ο Καίσαρας, όταν αναγνώρισε τον Βρούτο ανάμεσα στους δολοφόνους του.

– Κέρβερος : Σκληρός, ανυποχώρητος. Από το όνομα του τέρατος που φύλαγε τον Άδη και δεν άφηνε κανένα να μπει μέσα.

– Καυδιανά δίκρανα: Αναγκάζομαι να υποστώ ταπεινώσεις. Η φράση προέρχεται από την ταπεινωτική ήττα των Ρωμαίων στο Καύδιο, στην Αππία οδό, όπου ο Ρωμαϊκός στρατός υποχρεώθηκε να περάσει κάτω από ένα ζυγό σε σχήμα «Π» κατασκευασμένο από δόρατα (Καυδιανά δίκρανα).– Κεφαλή της Μέδουσας: Λέγεται για οτιδήποτε είναι αποκρουστικό. Η φράση προέρχεται από το μύθο της Μέδουσας που απολίθωνε όποιον την κοιτούσε. Ησίοδου Θεογονία, 1270.

– Κέρας Αμαλθείας: Πλούτος, αφθονία. Η φράση προέρχεται από το περιστατικό κατά το οποίο η Αμάλθεια έτρεφε τον μικρό Δία από κέρατο κατσίκας γεμάτο γάλα και μέλι.

– Κλίνη του Προκρούστη: Λέγεται στην περίπτωση που κάποιος θέλει να προσαρμόσει την πραγματικότητα σ’ ένα αυθαίρετο σχήμα, ώστε να εξυπηρετήσει τα συμφέροντά του. Προέρχεται από τον μυθικό κακούργο Προκρούστη που έδενε τα θύματά του στο κρεβάτι του κι έπειτα έκοβε, ή εξάρθρωνε τα πόδια, για να τους φέρει σε μήκος ίσο με το κρεβάτι.

– Κομίζω γλαύκας εις Αθήνας: Λέγω πράγματα πασίγνωστα, σαν να ήταν άγνωστα. Η φράση λέγεται διότι στην Αθήνα η γλαύκα (κουκουβάγια) ήταν πασίγνωστη ως σύμβολο της πόλεως και εικονιζόταν παντού, όπως στις στροφές των σπιτιών, στα νομίσματα κ.λ.π. Αριστοφάνη, Όρνιθες, 301.

– Κόπρος του Αυγείου: Συσσωρευμένες ατασθαλίες – καταστάσεις που δύσκολα διορθώνονται. Η φράση προέρχεται από άθλο του Ηρακλέους, όταν καθάρισε την κοπριά από τους στάβλους του Αυγείου.

– Κουτί της Πανδώρας: Συνδυασμένη επιδρομή συμφορών, ή εμφάνιση πολλών κακών ταυτόχρονα. Η φράση προέρχεται από τη μυθολογία, κατά την οποία ο Δίας για να τιμωρήσει τους ανθρώπους έδωσε στην Πανδώρα ως δώρο ένα κιβώτιο γεμάτο με όλες τις συμφορές, το οποίο μόλις το άνοιξε βγήκαν έξω τα δεινά, εκτός από την ελπίδα.

– Κρανίου τόπος: Λέγεται για κάποια τοποθεσία, όπου η ζωή σ’ αυτήν είναι πραγματική κόλαση. Ματθαίος ΚΖ. 33. και Ιωάννης ΙΘ. 17.

– Κροκοδείλια δάκρυα: Όταν κάποιος προσποιείται τον θλιμμένο προκειμένου να αποκομίσει θετικές εντυπώσεις για ίδιον όφελος. Η εν λόγω φράση όσον και αν φαντάζει παράδοξο προέρχεται από την αρχαία Ελλάδα παρόλο που ο κροκόδειλος ήταν άγνωστος. Οι Φοίνικες έμποροι, που έφταναν στα λιμάνια της Κορίνθου και του Πειραιά, μιλούσαν συχνά για τα εξωτικά ζώα, πουλιά και ερπετά της πατρίδας τους, που άφηναν κατάπληκτους τους ανίδεους Έλληνες και τους γέμιζαν με τρόμο και θαυμασμό. Φαίνεται ωστόσο, ότι ο κροκόδειλος τους έκανε περισσότερη εντύπωση, κυρίως με το ψευτοκλάμα του, αφού ο ποιητής Φερεκύδης (θεογονιστής ποιητής και φιλόσοφος από τη νήσο Σύρο) έγραψε το παρακάτω επίγραμμα: «Εάν η γη ήθελε να συλλάβει εκ των δακρύων της γυναικός, εκάστη ρανίς των θα εγέννα κροκόδειλον». Η παρομοίωση προέρχεται από το γεγονός ότι ο κροκόδειλος όταν θέλει να ξεγελάσει το θήραμά του, κρύβεται και αρχίζει να βγάζει παράξενους ήχους, που μοιάζουν με κλάμα μωρού παιδιού, ενώ συγχρόνως τρέχουν από τα μάτια του δάκρυα.

– Κύκνειο άσμα: Η τελευταία πράξη, το τελευταίο έργο, η τελευταία ενέργεια κάποιου. Προέρχεται από το τελευταίο τραγούδι του κύκνου πριν το θάνατο του. Πιστεύεται ότι ότι ο κύκνος μόλις αντιληφθεί ότι πρόκειται να πεθάνει άδει το καλύτερο άσμα. Η φράση αναφέρεται από τον Πλάτωνα (Φαίδων 84,Ε) και τον Αριστοτέλη.

– Κύμβαλον αλαλάζον: Λέγεται για άνθρωπο φλύαρο και άκριτο. Προέρχεται από τους λόγους του Απόστολου Παύλου, που τονίζει ότι χωρίς την αγάπη ουδέν κατορθώνουμε. «Εάν ταίς γλώσσαις των ανθρώπων λαλώ και των αγγέλων, αγάπην δέ μή έχω, γέγονα χαλκός ηχών, ή κύμβαλον αλαλάζον. Παύλου Αʼ Επιστολή προς Κορινθίους. ιγʼ 1.

– Μέμνησο των Αθηναίων: Μην ξεχάσεις να εκδικηθείς τους αντιπάλους σου. Οι αντίπαλοι πρέπει να πληρώσουν τα κακά που μας έκαναν «μέμνησο των Αθηναίων». Τη φράση έλεγε καθημερινά ένας υπηρέτης στο Δαρείο υπενθυμίζοντας του ότι έπρεπε να τιμωρήσει τους Αθηναίους, επειδή συμμετείχαν στην πυρπόληση των Σάρδεων. Ηροδότου, V.105.

– Μερίς του λέοντος: Το μεγαλύτερο μέρος το μεγαλύτερο κομμάτι. Από τον μύθο του Αισώπου «Λέων και αλώπηξ».

– Μηδέν άγαν = τίποτε σε υπερβολικό βαθμό. Φράση η οποία αποδίδεται σε πολλούς αλλά ανήκει στον Χίλωνα «ἦν Λακεδαιμόνιος Χίλων σοφός, ὃς τάδ’ ἔλεξε: μηδὲν ἄγαν», Διογένης Λαέρτιος, Βίοι, 1, 41, 4.

– Mηδένα προ του τέλους μακάριζε: Μην καλοτυχίζεις κάποιον, πριν δεις το τέλος του. Με αυτή την φράση σχολίασε ο Σόλων τους θησαυρούς του Κροίσου, όταν ο τελευταίος τους επέδειξε με υπερηφάνεια. Ηροδότου Ι. 32. 7.

– Μικρός το δέμας = μικρόσωμος: η φράση λέγεται μεταφορικά για κάποιον ο οποίος υπερβαίνει τον εαυτόν του – αποδίδει δυσανάλογα με την εμφάνισή του, ή κυριολεκτικά με υποτιμητική πρόθεση.

– Μολών λαβέ: Η φράση λέγεται όταν κάποιος μας ζητά κάτι, που δεν θέλουμε να δώσουμε. «Έλα να τα πάρεις». Είναι η απάντηση που έδωσε, σύμφωνα με την παράδοση, ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Λεωνίδας, όταν ο βασιλέας των Περσών Ξέρξης του ζήτησε, να παραδώσουν οι Έλληνες τα όπλα. (Πλούταρχος, Αποφθέγματα Λακωνικά).

– Μορμολύκειο: Λέγεται χλευαστικά για κάποιον ότι μοιάζει με χαμένος – είναι δύσμορφος. Στην αρχαιότητα μορμολύκειο ήταν η μάσκα, που παρίστανε την λυκόμορφη Μορμώ ή Μορμολύκη (μυθολογικό τέρας) και την χρησιμοποιούσαν, για να φοβίζουν τα μικρά παιδιά.

– Νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν = Πρέπει να είσαι καθαρός και εσωτερικά (η συνείδησή σου να είναι ελεύθερη, απαλλαγμένη από ανομήματα) να φροντίζεις για την ψυχική σου καθαριότητα και όχι μόνο την εξωτερική (σωματική). Περιώνυμη «καρκινική» επιγραφή (διαβάζεται και αντίστροφα) και αποδίδεται στον Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό. Η επιγραφή λέγεται πως υπήρχε σε μια βρύση (η οποία δεν σώζεται) στον Ναό της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Σχετικό γνωμικό του Πιττακού: «μη την όψιν καλλωπίζου, αλλ’ εν τοις επιτηδεύμασιν ίοθι καλός» = να μη μεριμνάς για την εξωτερική σου εμφάνιση, αλλά να φροντίζεις στα έργα σου και στους τρόπους σου να είσαι άψογος. Το ίδιο απόφθεγμα αποδίδεται και στον Θαλή.

– Νούς υγιής εν σώματι υγιή = Δεν μπορεί μέσα σ’ ένα ασθενικό (ή και διεφθαρμένο) σώμα να κατοικεί υγιές και ευγενικό πνεύμα. Προέρχεται από τον Ρωμαίο σατιρικό ποιητή Ιούλιο lουβενάλη, που έζησε στα τέλη του 1ου αιώνα μ.Χ.

– Ο κύβος ερρίφθη : Η απόφαση πάρθηκε. Την φράση είπε ο Ιούλιος Καίσαρ όταν αποφάσισε να κηρύξει εμφύλιο πόλεμο.

– Οφθαλμόν αντί οφθαλμού & οδόντα αντί οδόντος: Λέγεται σε περιπτώσεις εκδίκησης και προέρχεται από τον Μωσαϊκό Νόμο, σύμφωνα με τον οποίον επιτρέπεται η ανταπόδοση του κακού. «Ηκούσατε ότι ερρέθη, οφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος». Έξοδος (ΚΑ 24).

– Πύρρειος νίκη = Νίκη η οποία συνεπάγεται τεράστιες απώλειες – που συνεπιφέρει και στον νικητή μεγάλη φθορά, ώστε να ισοδυναμεί με ήττα. Η φράση προήλθε από την αιματηρή νίκη του Πύρρου εναντίον των Ρωμαίων στην Ηράκλεια της Ιταλίας το 280 π.Χ.

– Φωνή βοώντος εν τη ερήμω: Η φράση λέγεται για όποιον ομιλεί ασκόπως – χάνει τα λόγια του. Προέρχεται από τα λόγια του προφήτη Ησαΐα, αναφερόμενος στο κήρυγμα του Ιωάννη του Προδρόμου στην έρημο της Ιουδαίας.

– Ως πρόβατον επί σφαγήν: Λέγεται για κάποιον ο οποίος οδηγείται σε καταστροφή εν αγνοία του. Προέρχεται από τις Πράξεις των Αποστόλων κεφ. Η – 32 Ησαΐας ΝΓ 7. « … ως πρόβατον επί σφαγήν ήχθη και ως αμνός εναντίον τού κείροντος αυτόν άφωνος, ούτως ουκ ανοίγει το στόμα αυτού».

– Ως ευ παρέστης: Κυριολεκτική, ή ειρωνική αναφορά για την παρουσία κάποιου. Προέρχεται από την τραγωδία «Αίας» του Σοφοκλέους (στίχ. 92) όπου ο Αίας ο Σαλαμίνιος, καλωσορίζει την θεά Αθηνά, η οποία είχε στείλει την Νέμεση να τον τιμωρήσει για την ασέβειά του στους θεούς.

Πηγή
Τάκη Νατσιούλη «Λέξεις & φράσεις παροιμειώδεις»

Πηγή: Χείλων