Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΨΥΧΗ ΟΜΗΡΟΣ ΚΑΙ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΝ

Ἁγιογραφία: Ὁ Ἅγιος Ἰουστῖνος ὁ Φιλόσοφος καὶ Μάρτυς, Ὁ Ἕλλην Ὅμηρος ὁ ποιητής

Πολὺ θὰ μ' ἐστενοχώρει ἐκεῖνος ὅστις ἐπιμόνως θὰ ἐζήτει παρ' ἐμοῦ ὁρισμὸν τινα σαφῆ ὁπωσδήποτε καὶ κατηγορηματικὸν τῆς Ἑλληνικῆς Ψυχῆς, ὅστις θὰ ἤθελε νὰ τοῦ περιγράψω ἰδιαίτερα τινὰ σημεῖά της χαρακτηριστικά, καθὼς τὰ σημειούμενα κάτωθεν τῶν κλητηρίων ἐπικριμάτων τῶν στρατιωτικῶν ἀρχῶν. Ὅ,τι ὡραῖον καὶ μέγα, εἰς τὸ δυσεξερεύνητον αὐτοῦ καὶ τὸ μυστηριῶδες ὀφείλει τὸ πολὺ τῆς ὡραιότητος καὶ τοῦ μεγαλείου του. Ἔχει δίκαιον ὁ Λέσιγγ ὅταν κατακρίνῃ εἰς τὸν «Λαοκόοντα» αὐτοῦ τὸν Ἀριόστον διὰ τὴν σχοινοτενῆ περιγραφὴν τῶν θελγήτρων μιᾶς τῶν ἡρωΐδων του. Μέτριοι στιχοπλόκοι, ὡς ὁ βυζαντινὸς Μανασσῆς, στίχους ἐπὶ στίχων καταναλίσκουσι διὰ νὰ περιγράψουν, ἀπαριθμητικῶς καὶ καταλογικῶς, τὸ κάλλος· τὸ ἴδιον κάλλος τὸ ὁποῖον ὁ Ὅμηρος μᾶς ἐμφανίζει ἀστραπηδὸν καὶ ὑποβλητικώτατα εἰς μίαν θαυμασμοῦ ἀναφώνησιν.

Ἐν τούτοις πρὸ τῆς ἐπιμονῆς τοῦ ἐρωτῶντος με, θὰ ἠναγκαζόμην νὰ τοῦ ἀποκριθῶ διὰ συγκεκομμένων καὶ κάπως ἀσυναρτήτων φράσεων, διὰ χειρονομιῶν μᾶλλον ἤ διὰ λέξεων, ὅτι τὴν Ἑλληνικὴν ψυχὴν ἀσαφῶς αἰσθάνομαι μᾶλλον ἤ νοῶ διὰ μέσου τῶν αἰώνων ὡς φῶς τι γλυκύτερον καὶ μελιχρότερον ἄλλων, ὡς φῶς, τοῦ ὁποίου τὴν ἐκτυφλῶσαν λάμψιν θὰ συνεκέρνα λαπρόχρωμόν τι κρύσταλλον καὶ θὰ μετέβαλλεν εἰς ἄφατον θωπείαν τῶν ὀφθαλμῶν, ὡς πρόσωπον τὴν ὑπερκόσμιον ἔκφρασιν τῆς ὄψεως τοῦ ὁποίου περιστέλλει καὶ ἐπαναφέρει εἰς τὰ ἐγκόσμια εἰρωνική τις πτυχὴ τοῦ χείλους. Καὶ ἄν ἐπέμενεν ὁ ἐρωτῶν με ζητῶν ν' ἀκούσῃ παρ' ἐμοῦ ὄχι μεταφοράς, ἀλλὰ κάτι γυμνότερον καὶ ἀκριβέστερον, καὶ ἄν ἐδικαιολόγει τὴν στάσιν του, λέγων πρὸς ἐμὲ ὅτι θέλει καὶ καλὰ ἕνα ὁποιονδήποτε ὁρισμὸν τῆς Ἑλληνικῆς ψυχῆς αὐτῆς, διότι καὶ τὴν ψυχὴν αὐτὴν ἰδοὺ ὅτι τὴν παρενέβαλαν εἰς τὸ φλέγον ζήτημα τῆς μεταφράσεως τοῦ Εὐαγγελίου, διὰ τὸ ὁποῖον τὰ μάλιστα ἐνδιαφέρεται,—τότε, ὤ τότε θὰ ἠναγκαζόμην νὰ δευτερολογήσω, μὲ πολλήν μου δυσαρέσκειαν, πρὸς τὸν ἀδιάκριτον ἐρωτητήν, ὡς ἑξῆς:

*
**

— Ἄνθρωπε, δὲν ἐτέθησαν ἀκόμη, οὔτε θὰ τεθῶσιν ἴσως ἀπαρασάλευτα καὶ εὐδιάκριτα, τὰ ὅρια τὰ διαχωρίζοντα τὴν Ἑλληνικὴν ψυχὴν ἀπὸ τῆς Λατινικῆς ἤ ἀπὸ τῆς Γερμανικῆς ἤ καὶ ἀπὸ τῆς ψυχῆς τῶν Ἐρυθροδέρμων. Ὑπάρχουν σύνορα κρατῶν καὶ λαῶν ἀλλὰ φεῦ! πολὺ συχνὰ καὶ ταῦτα διαμφισβητοῦνται. Ἀσυγκρίτως περισσότερον διαμφισβητήσιμα εἶναι τὰ πνευματικὰ σύνορα τοῦ λαοῦ τούτου· διὰ τὸν λόγον ὅτι τὰ πνεύματα εἶναι πολὺ μᾶλλον τῶν σωμάτων δύσκολα διὰ νὰ συλληφθῶσι καὶ διὰ νὰ ὁρισθῶσι· διὰ τὸν λόγον ὅτι αἱ ἰδέαι ἵπτανται καὶ περιφέρονται ὑπεράνω τῶν πατρίδων, ἔξω τῶν χρόνων καὶ τῶν τόπων· διὰ τὸν λόγον ὅτι αἱ ψυχαί, ἀθάνατοι, ἐμφανίζονται, διὰ μέσου τῶν καιρῶν καὶ τῶν ἐποχῶν, εἰς θαυμαστὰς μετασαρκώσεις.

Ἀλλ' ὅμως, ἄνθρωπέ μου, μὴ θορυβεῖσαι· τὸ πνεῦμα διὰ τοῦ πνεύματος πάλιν γνωρίζεται. Τὸ ἀνθρώπινον πνεῦμα, καὶ μάλιστα εἰς τὸν αἰῶνα τοῦτον, κατὰ τὸν ὁποῖον ἡ ἱστορικὴ ἔρευνα ἔφθασεν εἰς τὸ μὴ περαιτέρω, κατώρθωσεν ἤ τοὐλάχιστον πιστεύει ὅτι κατώρθωσε νὰ διακρίνῃ καὶ νὰ καταγράψῃ οὐσιώδεις τινὰς χαρακτῆρας δυνάμει τῶν ὁποίων νὰ τοῦ ἐπιτρέπεται νὰ λέγῃ: τοῦτο εἶναι τοῦ Ἕλληνος, τοῦτο τοῦ Ἰνδοῦ, τοῦτο τοῦ Ἐβραίου, τοῦτο τοῦ Ἀγγλοσάξωνος· τοῦτο ἀνήκει εἰς τὸν ἀρχαῖον, τοῦτο εἰς τὸν νεώτερον, καὶ τὰ τοιαῦτα. Αἱ διακρίσεις αὗται εἶναι ἀληθὲς ὅτι ἀποτελοῦσιν οἰκοδόμημα θαυμαστῆς εὐρυθμίας καὶ λογικῆς καὶ στερεότητος ὁπωσδήποτε, μέχρις ὅτοι —τίς οἶδε— φοβερός τις διανοητικὸς σεισμὸς τὰ συγκλονίσῃ ἤ τὰ ἐρειπώσῃ.

Κατὰ ταῦτα· οὐσιώδη χαρακτῆρα τῆς Ἑλληνικῆς ψυχῆς ἀποτελεῖ ἡ δύναμις αὐτῆς τοῦ νὰ συνδιαλλάττῃ εἰς ἐναρμόνια ἀγάλματα καὶ τὰ μᾶλλον ἀντίθετα τῆς ζωῆς καὶ τῆς νοήσεως στοιχεῖα, ἀπὸ τῶν βαρυτέρων μέχρι τῶν μᾶλλον ἐλαφρῶν· ἐν ταὐτῷ δὲ καὶ ἀντιθέτως πρὸς τὴν ἀφομοιωτικὴν ταύτην δύναμιν, ἡ ὑπεροχὴ τῆς διανοητικῆς ἐνεργείας καὶ τῆς καλλιτεχνικῆς ἀντιλήψεως, τῆς Ἑλληνικῆς ψυχῆς ἐν συγκρίσει πρὸς τὴν ὑπ' αὐτῆς κεκτημένην ἱκανότητα τῆς πρακτικῆς ἐνεργείας καὶ τῆς ἐπιδιώξεως τοῦ ὠφελίμου.

Κατὰ ταῦτα: ἡ Ἑλληνικὴ ψυχή, ὡς ἔχει πατέρα τὸν Ὅμηρον, οὕτω υἱοθέτησε καὶ τὸ Εὐαγγέλιον. Ἡ Ἑλληνικὴ ψυχὴ ἐνέχει ἀρκοῦσαν χωρητικότητα διὰ νὰ περιλάβῃ εἰς τὰ πλάτη καὶ εἰς τὰ βάθη της, ὡς ἴδια ἑαυτῆς, τὸν ἀποχαιρετισμὸν τοῦ Ἕκτορος καὶ τῆς Ἀνδρομάχης καὶ τὴν ἀγρυπνίαν ἐπὶ τοῦ Ὄρους τῶν Ἐλαιῶν, τὴν ἀπαράμιλλον φυσικότητα τῶν Ὁμηρικῶν στίχων, καὶ τὴν ὑπερφυᾶ βασιλείαν τῶν εὐαγγελικῶν οὐρανῶν. Ἀπὸ τῶν δύο τούτων ἀπωτάτων πηγῶν ἀπορρέουσιν ὕδατα ζῶντα ἐξυπηρετοῦντα ἐξ ἴσου διαφόρους ἀνάγκας τῆς ψυχῆς· τὴν δίψαν τῶν αἰσθητῶν καὶ εὐπεριγράφων ἀληθειῶν καὶ ὡραιοτήτων· τὴν δίψαν τῶν ὑπὲρ αἴσθησιν καὶ τῶν ἀρρήτων ἀληθειῶν καὶ ὡραιοτήτων, τὸν ἔρωτα τοῦ κόσμου καὶ τῶν ὑπὲρ κόσμον. Τὸ εἶναι ἡμῶν διαμορφώνουσι, κατὰ τὸ μᾶλλον ἤ ἧττον ἀνίσως διαμοιρασμένα στοιχεῖα εἰδωλολατρικὰ καὶ στοιχεῖα χριστιανικά. Οἱ ὁμιλοῦντες περὶ τῆς θειότητος τῶν Ὁμηρικῶν ἐπῶν καὶ περὶ τῆς θεότητος τοῦ Εὐαγγελίου, ὡς περὶ παρῳχημένων καὶ περὶ νεκρῶν δυνάμεων, οὗτοι εἶναι οἱ ὀλισθαίνοντες ἐπὶ τῶν πραγμάτων, οἱ μὲ ἐμβαθύνοντες εἰς αὐτά. Ὅ,τι μεταβάλλει ἄξονα καὶ τρόπον καὶ ἔντασιν ἐνεργείας, δὲν ἕπεται ὅτι ἔπαυσε καὶ νὰ ἐνεργῇ. Καὶ καθὼς οἱ στίχοι τοῦ Ὁμήρου, ἀφότου ἔπαυσαν νὰ εἶναι ταμεῖον πάσης μαθήσεως καὶ σοφίας θεωρητικῆς καὶ πρακτικῆς, δὲν ἀπώλεσαν τὴν καλλιτεχνικήν των αἴγλην, ἐξ ἐναντίας μάλιστα, ἀναδίδουσι ταύτην καθαροτέραν καὶ λαμπροτέραν, ἐξηγνισμένην παντὸς ἑτέρου πρεισάκτου στοιχείου, φθάνει μόνον οἱ στίχοι οὗτοι νὰ καθίστανται προσιτοὶ καὶ εἰς τοὺς μὴ δυναμένους νὰ τοὺς ἀπολαύουσιν ἐν πρωτοτύπῳ, οὕτω καὶ τὰ ρήματα τοῦ Χριστοῦ· δὲν συγκινοῦσιν ἤδη τὰς ψυχὰς ἡμῶν, ὡς πάλαι ποτὲ τὰς ψυχὰς τῶν πρώτων Χριστιανῶν· ἀλλὰ τὸ Εὐαγγέλιον ἐξακολουθεῖ νὰ κατέχῃ τὴν ζωὴν καὶ τὴν δύναμιν, ὡς ταύτας κατέχουσι πάντα τὰ ὑψηλὰ ἔργα τῆς διανοίας, πᾶσαι αἱ μεγάλαι βίβλοι τῆς ἀνθρωπότητος. Τὰ ἔργα ταῦτα καὶ αἱ βίβλοι αὗται ὅσον καὶ ἄν ἐγεννήθησαν ὑπὸ τὴν ἐπίδρασιν ὡρισμένων περιστάσεων καὶ ὡρισμένων ἀναγκῶν, δι' ὡρισμένας ἐποχὰς καὶ δι' ὡρισμένους ἀνθρώπους, ὅσον καὶ ἄν ἀπέρριψαν σὺν τῷ χρόνῳ ποικίλα αὐτῶν συστατικά, ὅσον καὶ ἄν ἤλλαξαν κατὰ ποιὸν καὶ κατὰ ποσόν, ἐν τούτοις διατηροῦσι τὸ στοιχεῖον τῆς αἰωνιότητος, τὸ μέγιστον καὶ οὐσιαστικώτατον τῶν γνωρισμάτων αὐτῶν· καὶ οἱ καιροὶ τὸ στοιχεῖον τοῦτο καθιστῶσιν ὡραιότερον καὶ δραστικώτερον, δίκην παλαιοῦ οἴνου, δι' ὅσους γνωρίζουν νὰ τὸ ἀπολαύσωσι. Καὶ τὸ στοιχεῖον τοῦτο κατέχει ὑπὲρ πᾶσαν ἄλλην βίβλον ἴσως, τὸ Εὐαγγέλιον. Ἀλήθειαι καὶ ὡραιότητες, ὡς ἡ τοῦ Εὐαγγελίου, ἐξέρχονται ἑκάστοτε ὡς ἀπὸ λουτρὰ ἀνακαινίσεων. Καὶ διὰ τοῦτο εἶπεν ὁ Τολστόϊ: «Μετὰ δεκαοκτὼ αἰῶνας ὅλους ἐξεπλάγην ἀνακαλύψας τὸ Εὐαγγέλιον ὡς νέον τι».

*
**

Τινὲς ἴσως θὰ παρατηρήσουν ὅτι τὰ μεγάλα μνημεῖα τοῦ παρελθόντος ἐξακολουθοῦσιν ὑπάρχοντα διὰ τοὺς ὀλίγους μόνον καὶ τοὺς ἐκλεκτούς, ἀπρόσιτα εἰς τοὺς πολλούς. Ὄχι. Δύνανται ταῦτα νὰ λαλήσωσι πρὸς πλείστους ὅσους τὴν θαυμαστήν των γλῶσσαν, φθάνει μόνον νὰ καταστῶσι προσιτὰ εἰς πάντας. Ποῖον εἶναι τὸ ἐπισημότατον τῶν εἰδωλολατρικῶν ἀναγνωσμάτων τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ; Εἶναι ὁ Ἐρωτόκριτος. Μεταφράσετε τὸν Ὅμηρον εἰς γλῶσσαν καὶ εἰς ρυθμόν, ὡς ἡ τοῦ Κρητικοῦ ἀριστουργήματος. Μόνον οἱ σχολαστικοὶ θὰ εἴπωσι περὶ αὐτοῦ ὅτι ἐξεχυδαΐσθη. Τὸ εἰδωλολατρικὸν στοιχεῖον, ζωντανὸν ἀείποτε παρὰ τῷ ἑλληνικῷ λαῷ, ὡς ἐμφαίνετ' ἐκ τῶν μύθων του καὶ τῶν τραγῳδιῶν του, θὰ ἐθαυματούργει· οἱ στίχοι τοῦ Ὁμήρου θὰ μᾶς ἔθελγαν ἄλλως πως ἤ ὡς ἐν τῇ ἀρχαιότητι, ἄλλως πως ἤ καθὼς θέλγουν τοὺς σοφοὺς Ἑλληνιστάς. Ὁ Ἀχιλλεὺς θὰ συνεκίνει ὡς εἶδός τι Ἐρωτόκριτου, ἴσως ὄχι τόσον ζωηρῶς ἐν ἀρχῇ, διὰ τὴν ἀπόστασιν τὴν μεταξὺ τοῦ βασιλέως τῶν Μυρμιδόνων καὶ τοῦ ἀθηναίου ἥρωος, τοῦ τρωϊκοῦ πολέμου καὶ τῶν ἱπποτικῶν καιρῶν. Ἀλλ' ὁ Ἐρωτόκριτος οὗτος θὰ ἦτό τι πνευματικώτερον καὶ ὑψηλότερον, καὶ βαθμηδὸν θὰ ἀνύψου τὴν καλαισθητικὴν ἀνατροφὴν τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ.

Ποῖα δὲ εἶναι τὰ ἐπισημότατα τῶν χριστιανικῶν ἀναγνωσμάτων τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ; Εἶναι ἡ Ἁμαρτωλῶν Σωτηρία, εἶναι τὰ Συναξάρια. Μεταφράσετε τὸ Εὐαγγέλιον εὐμούσως εἰς γλῶσσαν προσιτὴν εἰς πάντας, ἀνάλογον γραμματικῶς πρὸς τὴν γλῶσσαν τῆς Ἁμαρτωλῶν Σωτηρίας καὶ τῶν Συναξαρίων. Ὄχι· τὸ Εὐαγγέλιον μεταφραζόμενον δὲν ἀποβάλλει τι τῆς μυστηριώδους αὐτοῦ ἱερότητος· μόνον τὸ μυστήριον τοῦτο αἰσθητοποιεῖται, πάλλεται ἀπὸ ἀπροσδόκητον παλμὸν ζωῆς. Καὶ ἰδοὺ τὸ Εὐαγγέλιον μεταμορφοῦται εἰς εἶδός τι Συναξαρίου καὶ Ἁμαρτωλῶν Σωτηρίας, ὑπερτελείως πνευματικῆς, ἰδεώδους ὕψους. Καὶ τοῦτο θὰ εἶναι ὁ θρίαμβος τῆς Εὐαγγελικῆς ἀληθείας διὰ τῆς προσεγγίσεως εἰς τὴν λαϊκὴν ψυχὴν τοῦ αἰσθητικοῦ κάλλους ἐκείνου, ἡ ἠθικὴ ἀνύψωσις τῆς ψυχῆς ταύτης.

Ἠθικὴν δὲ ἀνύψωσιν λέγων δὲν ἐννοῶ παιδαριώδη τινὰ ὀνειροπόλησιν μεταμορφώσεως τῶν ἀνθρώπων εἰς ὁσίας Μαρίας καὶ εἰς ἀμνοὺς ἀκάκους. Οἱ ἄνθρωποι, καὶ ὕστερα ἀπὸ χιλίας μεταφράσεις χιλίων Εὐαγγελίων, θὰ ἐξακολουθῶσι ζῶντες καὶ δουλεύοντες εἰς τὰς μερίμνας των τὰς καθ' ἡμέραν καὶ εἰς τὰ συμφέροντά των, εἰς τὰς ἀδυναμίας, εἰς τὰς κακίας, εἰς τὰ αἴσχη των. Ἀλλ' ἐπὶ τοῦ ἐδάφους τοῦ πεπατημένου τούτου νέα ἀδιόρατα καὶ ἀνεπαίσθητα σπέρματα ἠθικότητος ὀλίγον κατ' ὀλίγον διασκορπίζονται· ὅσα πίπτουσι κατὰ πετρῶν —καὶ ἴσως εἶναι ταῦτα τὰ περισσότερα— χάνονται· ὅσα εὑρίσκουσι γῆν ἀγαθήν, ριζοβολοῦσι· μετὰ καιρούς, μετὰ γενεὰς γενεῶν, καὶ ἀμοχθήτως καὶ διὰ πόνων, ἀναπτύσσονται παράγοντες τίς οἶδε τίνος μεταβολῆς ἐπὶ τὰ κρείττω. Ὁ ἔξοχος τῆς θετικόφρονος φιλοσοφίας θεμελιωτής, ὁ Αὔγουστος Κόντ, θέλων νὰ καταδείξῃ τοῦ παρελθόντος τὴν πλαστικὴν ἐπίδρασιν, εἶπεν: οἱ ζῶντες ἡμεῖς ἀποτελούμεθα ἐκ νεκρῶν. Ἀλλ' ἐπίσης θὰ ἠδυνάμεθα νὰ εἴπωμεν: οἱ ζῶντες ἡμεῖς ἀποτελούμεθα καὶ ἐξ ἐκείνων οἵτινες ἀκόμη δὲν ἔζησαν. Ἀδιάσπαστος ἀλληλεγγύη παρελθόντος καὶ μέλλοντος.

Ἐφ. «Ἀκρόπολις», 31 Ὀκτ. 1899.

Πηγή: Κ. Παλαμᾶ, Ἅπαντα, Τόμος ΙΣΤ΄. Β΄ ΕΚΔΟΣΗ, ΓΚΟΒΟΣΤΗΣ

Ἑλλήνων Φῶς