Λόγος πάνω στην Αποκάλυψη

Andrei Tarkofsky

Δε συνηθίζω καθόλου να μιλώ μέσα σε εκκλησίες και περισσότερο για θέματα όπως η Αποκάλυψη. Έχω επίγνωση της αδυναμίας μου να αναφερθώ σε ένα τόσο μεγάλο θέμα, αλλά θα προσπαθήσω να μοιραστώ μαζί σας το νόημα που αντιπροσωπεύει η Αποκάλυψη για μένα σαν καλλιτέχνη. Η ίδια μου η ζωή τον τελευταίο καιρό πήρε μια αποκαλυπτική στροφή και αυτό με υποχρεώνει να κάνω κάποιες σκέψεις.

Η αποκάλυψη είναι ίσως το ποιό μεγάλο ποιητικό έργο που δημιουργήθηκε ποτέ. Εμπνευσμένη από μια ανώτερη δύναμη, εκφράζει από μόνη της όλους τους Νόμους που θεσπίστηκαν άνωθεν για τον άνθρωπο. Αιώνες τώρα γίνονται επιστημονικές συζητήσεις πάνω στα διάφροα κείμενα της Αποκάλυψης. Συνοπτικά, ἐχουμε συνηθίσει στις ιστορικές έρευνες της Αποκάλυψης, στις διάφορες ερμηνείες της. Τελικά κάνουμε ακριβώς ό,τι δεν πρέπει, γιατί η Αποκάλυψη δεν είναι για να ερμηνευτεί, δεν περιέχει σύμβολα, αλλά οράματα. Μπορούμε να αποκρυπτογραφήσουμε ένα σύμβολο, να βγάλουμε ένα ακριβές νόημα, μια φόρμουλα, αλλά το όραμα δεν μπορούμε να το καταλάβουμε· μπορούμε να το εννοήσουμε ή να το νιώσουμε σε σχέση με τις απεριόριστες δυνατότητες ερμηνείας που περιέχει. Η εικόνα είναι η έκφραση των άπειρων δεσμών με τον κόσμο, με το απόλυτο, με το άπειρο.

Η Αποκάλυψη εμφανίζεται ως ο υπέρτατος κρίκος αυτής της αλυσίδας που είναι η Βίβλος. Ένας κρίκος που ολοκληρώνει την πνευματική εποποιΐα της ανθρωπότητας. Ζούμε σε δύσκολους καιρούς, κάθε χρόνο περιπολοκότερους. Σίγουρα υπήρξαν εποχές στην ιστορία που ο κόσμος ένιωσε να πλησιάζει το τέλος του. Βεβαίως λέμε:“…Μακάριος ο αναγινώσκων και οι ακούοντες τους λόγους της προφητείας και τηρούντες τα εν αυτή γεγραμμένα, ο γάρ καιρός εγγύς…” (Απ. Α΄3).

Εν τω μεταξύ ο συμβατικός χαρακτήρας του χρόνου είναι τόσο προφανής που δεν μπορούμε να τον προσδιορίσουμε με ακρίβεια για την πραγματοποίηση των όσων αναφέρει ο Ιωάννης. Αυτό μπορεί να συμβεί αύριο, αλλά και σε χίλια χρόνια και η διαπίστωση αυτή παραπέμπει στο νόημα της πνευματικής κατάστασης του ανθρώπου, που πρέπει να αισθανθεί τη δική του ευθύνη απέναντι στην ίδια του τη ζωή. Είναι αδύνατον να πούμε ότι η Αποκάλυψη παρουσιάστηκε ακριβώς τη στιγμή που ο χρόνος έφτανε στο τέλος του και οι δυνατότητες του ανθρώπου είχαν εξαντληθεί. Γι’ αυτό, είναι αδύνατον να κάνουμε την παραμικρή έκπτωση σε ό,τι αφορά το χρόνο στο κείμενο της Αποκάλυψης.

Έχετε, χωρίς αμφιβολία, παρατηρήσει ότι στην Αποκάλυψη υπάρχουν πολλοί αριθμοί και ακριβείς ημερομηνίες, όταν πρόκειται να υπολογιστούν τα θύματα και οι δίκαιοι. Αλλά αυτό, κατά τη γνώμη μου, δεν είναι τίποτε άλλο παρά μόνο μία εικόνα του τρόπου με τον οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται και νιώθει τα πράγματα. Οι αριθμοί, ορισμένες φορές, είναι πολύ σημαντικοί, όσον αφορά την άποψη που μπορούμε να διαμορφώσουμε για την ανθρώπινη μοίρα ή τη γνώση για το μέλλον της ανθρωπότητας. Αυτό θα το εξηγήσω μ’ ένα παράδειγμα: Αγαπώ από την παιδική μου ηλικία το Ροβινσώνα Κρούσο και αυτό που με εντυπωσιάζει περισσότερο σ’ αυτό το βιβλίο, αυτό που με διεγείρει πραγματικά είναι η απαρίθμηση των όσων βρίσκει ο Κρούσος, ο κατάλογος των αντικειμένων που ξεβράζει η θάλασσα και γίνονται δικά του. Η ζωή μας κυριαρχείται πλέον από τον υλισμό εξ αιτίας της αναθεώρησης της σχέσης του τόπου και του χρόνου. Δηλαδή πράγματι είναι σα να ζούμε υλιστικά εξ αιτίας ακριβώς της εμφάνισης αυτού του φαινομένου. Είμαστε υπερβολικά ευάλωτοι σ’ αυτές τις δύο κατηγορίες επειδή περιορίζουν τις φυσικές μας δυνατότητες.

Ο άνθρωπος, όπως γνωρίζουμε, είναι δημιούργημα του Θεού κατ’ εικόνα και ομοίωση, δηλαδή έχει ελεύθερη θέληση και τη δυνατότητα να δημιουργεί. Τους τελευταίους αιώνες και μάλιστα εδώ και αρκετά χρόνια θέτουμε στους εαυτούς μας την εξής ερώτηση: Μήπως η δημιουργία μέσα μας δεν είναι και αυτή αμαρτία;

Αλλά γιατί αυτή η ερώτηση, αφού ξέρουμε σίγουρα πως έχουμε ένα και μοναδικό Πατέρα; Γιατί αυτή η ιερόσυλη σκέψη; Είναι πολύ απλό.

Επειδή κατά τη διάρκεια των εκατό τελευταίων χρόνων η κρίση του πολιτισμού μας έφτασε στο σημείο που ο καλλιτέχνης να μην έχει πνευματικό συναίσθημα και το γεγονός της δημιουργίας να θεωρείται ως απλό ένστικτο. Γνωρίζουμε ότι μερικά ζώα έχουν επίσης ανεπτυγμένη αισθητική και μπορούν να δημιουργήσουν στην κυριολεξία κάτι ολοκληρωμένο και φυσικό.Ας πάρουμε για παράδειγμα την τελειότητα των κηρυθρών που κατασκευάζουν οι μέλισσες για να συσσωρεύουν το μέλι.Θέλω να πω πως ο άνθρωπος θεωρεί το χάρισμα που του δόθηκε ως ιδιοκτησία του και πως αυτό του δίνει το δικαίωμα να σκεφτεί ότι η τέχνη δεν του δημιουργεί καμιά υποχρέωση: Έτσι εξηγείται το πνευματικό κενό που βασιλεύει στη σύγχρονη τέχνη. Έτσι εξηγείται γιατί πολλοί από εμάς αναρωτιώνται: Έχουμε το δικαίωμα να πραγματοποιούμε μια πράξη δημιουργίας αυτής της τάξεως;Μια τέτοια αναφορά του καλλιτέχνη για τα δημιουργήματά του και του κοινού για την τέχνη, δεν θα μπορούσε σε καμιά περίπτωση να μας ικανοποιήσει. Εν συντομία, η τέχνη μετατρέπεται σε τέχνη τυπική ή σε απλό εμπόρευμα. Ο κινηματογράφος που γεννήθηκε στα τέλη του19ου αιώνα, αντιπροσωπεύει αυτή την τελευταία άποψη που στην ακραία της μορφή εμφανίστηκε στα Φεστιβάλ με μοναδικό σκοπό το κέρδος.

Πριν λίγο καιρό επισκέφθηκα το Μουσείο του Βατικανού. Εκεί υπάρχει ένας τεράστιος αριθμός αιθουσών αφιερωμένων στη σύγχρονη θρησκευτική ζωγραφική. Θα πρέπει να δει κανείς τις αίθουσες αυτές, τα έργα που εκτίθενται, για να αντιληφθεί πόσο άσχημο θέαμα παρουσιάζουν. Προσωπικά μπορώ να αντι-ληφθώ αυτή την ασχήμια, όμως δεν μπορώ να καταλάβω γιατί αυτά τα υποτιθέμενα έργα τέχνης έχουν εκτεθεί στο Μουσείο του Βατικανού. Πώς μια τέτοια τέχνη μπορεί να ικανοποιήσει τους πιστούς, ιδιαίτερα τον Κλήρο;Είναι απίστευτο.

Ας μιλήσουμε τώρα για την κρίση των ημερών μας. Ζούμε σε ένα ψεύτικο κόσμο. Ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος και χωρίς φόβο, αλλά κατά τη διάρκεια της ιστορίας μάς διακατέχει μια επιθυμία να κρυφτούμε και να προφυλαχθούμε από τη φύση που μας σπρώχνει όλο και περισσότερο να υπάρξουμε, όντας στριμωγμένοι δίπλα στους άλλους. Διατηρούμε σχέσεις με τους άλλους, όχι επειδή μας ευχαριστεί, όχι για να νιώσουμε ικανοποίηση, αλλά για να μη νιώσουμε αγωνία. Αυτός ο πολιτισμός είναι ψεύτικος, αν οι αναφορές μας οικοδομούνται πάνω σε αυτή την αρχή. Όλη η τεχνολογία, όλα αυτά που αποκαλούμε τεχνολογική πρόοδο, είναι στην πραγματικότητα προσθέσεις. Μακραίνει τα χέρια μας, οξύνει την όρασή μας, μας επιτρέπει να πάμε πιο γρήγορα σα να ήταν αυτό πρωταρχικής σημασίας. Είναι αλήθεια ότι σήμερα μετακινούμαστε πιο γρήγορα σε σύγκριση με τον προηγούμενο αιώνα, αλλά αυτό όμως, δε μας κάνει περισσότερο ευτυχισμένους. Το άτομο έχει έρθει σε σύγκρουση με την κοινωνία. Αντί να αναπτύσσεται αρμονικά, δηλαδή πνευματικά και ταυτόχρονα υλιστικά, η πνευματική τους ανάπτυξη είναι σε τέτοιο σημείο υπανάπτυκτη, που είναι ήδη παρασυρμένο στα γρανάζια της τεχνολογικής ανάπτυξης και είναι το θύμα.

Μας είναι αδύνατον να ξεφύγουμε από αυτά, να γλιτώσουμε από αυτόν τον χείμαρρο, ακόμη και αν το θέλουμε. Το αποτέλεσμα είναι ότι εμφανίστηκε η ανάγκη να αποκτήσουμε μια καινούργια πηγή ενέργειας για την τεχνολογική ανάπτυξη και, όταν η ανθρωπότητα ανακάλυψε αυτήν την καινούργια πηγή, ήταν ήδη ανίκανη να τη χρησιμοποιήσει για το καλό της. Είμαστε όμοιοι με αγρίους που δεν ξέρουν τί να κάνουν με ένα ηλεκτρονικό μικροσκόπιο, γιατί μπορεί να το χρησιμοποιήσουν χειροκίνητα για να καρφώσουν ένα καρφί ή για να γκρεμίσουν ένα τοίχο. Πάντως είναι σαφές ότι είμαστε σκλάβοι της μηχανής που μας είναι αδύνατον να σταματήσουμε.

Με την εξέλιξη της ιστορίας φτάσαμε να έχουμε τόσο μεγάλη εμπιστοσύνη μεταξύ μας, να πιστεύουμε τόσο πολύ ότι μπορούμε να βοηθάμε ο ένας τον άλλον για να επιβιώνουμε, που κατά βάθος κανείς μας δεν συμμετέχει πιά προσωπικά στα κοινά. Είμαστε όχλος που μοιάζει να έχει κάποιο σκοπό, όμως το άτομο που αντιπροσωπεύουμε δεν έχει καμία σπουδαιότητα. Εν συντομία χάνουμε αυτό που μας δόθηκε από καταγωγής, την ελευθερία επιλογής. Να γιατί θεωρώ τον πολιτισμό μας ψεύτικο.

Ο Ρώσος φιλόσοφος Μπερντιάεφ με προσοχή παρατήρησε στην ιστορία του πολιτισμού μας ότι υπάρχουν δύο στάδια:το πρώτο είναι η εποχή της καλλιέργειας, όπου η εξέλιξη είναι αρμονική και επάνω σε μια πνευματική βάση. Το δεύτερο στάδιο είναι η στιγμή που αρχίζει μια αλυσιδωτή αντίδραση που ξεφεύγει από την θέληση του ανθρώπου, όπου αυτή η δυναμική δεν ελέγχεται πια. Τότε, λοιπόν, παίρνει τέλος η καλλιέργεια και αρχίζει ο πολιτισμός.

Η Αποκάλυψη, κατά τη γνώμη μου, είναι η εικόνα της ανθρώπινης ψυχής, η εικόνα του ανθρώπου με τις ευθύνες και τις υποχρεώσεις του. Εδώ θα πρέπει να πούμε ότι στην πραγματικότητα κάθε άνθρωπος έχει την εμπειρία, αυτού που εμφανίστηκε ως η ουσία της Αποκάλυψης του Ιωάννη. Γι᾽ αυτό μπορούμε να πούμε ότι ο θάνατος, τα πάθη, οι κακουχίες ενός ανθρώπου και αυτές ενός μεγάλου αριθμού ανθρώπων, είναι ισοδύναμα. Είτε ένας άνθρωπος πεθαίνει, είτε ολοκληρώνεται ο ιστορικός κύκλος της Αποκάλυψης και πεθαίνουν εκατομμύρια, ο άνθρωπος σε κάθε περίπτωση, δεν είναι ικανός να υποφέρει, παρά μόνον την ποσότητα πόνου που του αντιστοιχεί προσωπικά.

Ας μιλήσουμε τώρα για την αδιαφορία και τον κομφορμισμό που μας διακατέχει. “Οίδά σου τα έργα, ότι ούτε ψυχρός εί ούτε ζεστός. Όφελον ψυχρός ής ή ζεστός. Ούτως ότι χλιαρός εί, και ούτε ζεστός ούτε ψυχρός, μέλλω σε εμέσαι εκ του στόματός μου…”(Απ. Γ´, 15-16).

Δηλαδή η αδιαφορία είναι ίδια με την αμαρτία, ένα έγκλημα μπροστά στο Δημιουργό. Από την άλλη πλευρά: “Εγώ όσους εάν φιλώ, ελέγχω και παιδεύω· ζήλευε ούν και μετανόησον”(Απ. Γ´, 19).

Αυτό σημαίνει ότι αυτό το συναίσθημα ή μάλλον αυτή η κατάσταση του ανθρώπου που μετανοεί, είναι η αφετηρία. Αυτό γίνεται διαφορετικά, ανάλογα με τους ανθρώπους και τις διάφορες εποχές τις ζωής τους. Ας δούμε τον Ντοστογιέφσκι:Κατά μια εκδοχή είναι ένας πιστός Ορθόδοξος συγγραφέας που εξιστόρησε τις αναζητήσεις και την πίστη του. Μου φαίνεται ότι δεν είναι ακριβώς έτσι.Ο Ντοστογιέφσκι έκανε θαυμάσιες ανακαλύψεις, ακριβώς επειδή ήταν ο πρώτος που ένιωσε και εξέφρασε το πρόβλημα του πνευματικού κενού. Οι ήρωές του υποφέρουν, επειδή δεν μπορούν να πιστέψουν. Θέλουν να πιστέψουν, αλλά έχουν χάσει το όργανο με το οποίο πιστεύουν. Η συνείδησή τους έχει ατροφήσει. Ο Ντοστογιέφσκι είναι όλο και πιο πολύ κατανοητός, έγινε μάλιστα μόδα, ακριβώς γιατί αυτό το πρόβλημα γίνεται όλο και πιο οξύ από χρόνο σε χρόνο, γιατί το πιο δύσκολο είναι να πιστέψουμε. Δεν είναι τόσο εύκολο, γιατί δεν μπορούμε να ελπίζουμε στη Χάρη. Εξυπακούεται ότι ο ευτυχισμένος είναι αυτός που ένιωσε την αίσθηση της ελευθερίας, ευτυχίας και κυρίως απουσίας φόβου και φυσικά η κατάσταση αυτή δεν είναι ίδιον όλων των ανθρώπων. Στην Αποκάλυψη περιέχονται όλα αυτά τα προβλήματα μ᾽ ένα είδος μαγικής διαδικασίας που γίνεται αντιληπτή μέσα από εικόνες. Τελικά η Αποκάλυψη είναι μια εξιστόρηση της προσωπικής πείρας του ανθρώπου, όπου η τύχη του είναι αναπόσπαστα δεμένη με την τύχη της κοινωνίας.

Όταν η φύση διασώζει ένα είδος από τον αφανισμό, το ζώο δε νιώθει το δράμα της ύπαρξης. Δεδομένου ότι ο ίδιος ο άνθρωπος διαλέγει το δρόμο του, χάρη στην ελευθερία εκλογής που έχει, δεν μπορεί να σώσει όλον τον κόσμο. Μπορεί να σώσει μόνον τον εαυτό του και γι᾽ αυτό ακριβώς μπορεί να σώσει και τους άλλους.

Δε γνωρίζουμε τι είναι αγάπη. Έχουμε προς τον εαυτό μας μια τερατώδη συμπεριφορά αμέλειας και μάλιστα δε ντρεπόμαστε να το παραδεχθούμε, γιατί πιστεύουμε ότι το να αγαπάμε τον εαυτό μας σημαίνει να είμαστε εγωιστές. Είναι πλάνη. Η αγάπη είναι θυσία που ο άνθρωπος δεν την επανεξετάζει αυτή καθ᾽ εαυτή. Αυτό μπορούμε να το παρατηρήσουμε εξωτερικά ως τρίτοι. Με τον ίδιο τρόπο λέει:“…αγάπα τον πλησίον σου ως εαυτόν…” δηλαδή το να αγαπάμε τον εαυτό μας είναι η βάση αυτού του συναισθήματος, είναι το μέτρο της αγάπης, όχι μόνο γιατί ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται έτσι τον ίδιο του τον εαυτό και το νόημα της ζωής του, αλλά γιατί πρέπει πάντα να αρχίζει από τον ίδιο του τον εαυτό.

Δε θέλω να πω ότι πέτυχα σε όλα όσα σας ανέφερα. Δεν έχω σκοπό να προβληθώ σαν παράδειγμα. Αντιθέτως, θεωρώ ότι όλες οι αποτυχίες μου προέρχονται από το γεγονός ότι δεν ακολουθώ τις ίδιες μου τις συμβουλές. Η δυστυχία είναι ότι είμαστε υποταγμένοι στις περιστάσεις, όμως αυτές είναι τόσο φανερές όσο τό αποτέλεσμα, στο οποίο μας οδηγεί προφανώς μια εσφαλμένη θεώρηση των πραγμάτων. Είναι λάθος, ωστόσο, να θεωρείται η Αποκάλυψη αποκλειστικά ως ο άξονας για την ιδέα της τιμωρίας. Πρωταρχική σημασία του βιβλίου είναι η ελπίδα. Όσο κι αν πλησιάζει ο καιρός, αν και για καθένα από εμάς ειδικά είναι πολύ κοντά, για όλους μαζί δεν είναι ποτέ πολύ αργά. Γι᾽ αυτό η Αποκάλυψη είναι φοβερή για τον καθέναν από εμάς ξεχωριστά, αλλά για όλους μαζί εκφράζει την ελπίδα. Αυτός είναι ο σκοπός του μηνύματος. Σε τελική ανάλυση, αυτή η διαλεκτική πάνω στις πνευματικές καταστάσεις, που εκφράστηκε με αυτές τις εικόνες, είναι για τον καλλιτέχνη πηγή ιδιαίτερα γόνιμης έμπνευσης. Νιώθουμε έκπληξη από τα πολλά στηρίγματα που ανακαλύπτουμε στην Αποκάλυψη σε οποιαδήποτε πνευματική κατάσταση κι αν βρισκόμαστε. Όμορφα λόγια αναφέρονται σχετικά με την εξαφάνιση του διαστήματος και του χρόνου, τη στιγμή της μετάβασης σε μια νέα κατάσταση: “…και οι αστέρες του ουρανού έπεσαν εις τη γην, ως συκή βάλλει τους ολύνθους αυτής υπό ανέμου μεγάλου σειομένη…”(Απ. Στ´, 13).

Και παρακάτω: “…και ο ουρανός επεχωρίσθη ως βιβλίον ελισσόμενον, και πάν όρος και νήσος εκ των τόπων αυτών εκινήθησαν…” (Απ. Στ´, 14).

Αυτά είναι λόγια απίστευτα. Ο ουρανός επεχωρίσθη ως βιβλίον ελισσόμενον! Δεν έχω διαβάσει τίποτα πιο ωραίο. Και τώρα τί μπορεί να πει ένας καλλιτέχνης για τον τρόπο εξιστόρησης αυτών που συνέβησαν μετά την αφαίρεση της Έβδομης Σφραγίδας; Πώς να εκφράσει αυτή την ένταση, αυτή την είσοδο;Ορίστε τί είναι γραμμένο: “Και όταν (το Αρνίον) ήνοιξεν την σφραγίδα την έβδομην, εγένετο σιγή εν τω ουρανώ ως ημιώριον.”(Απ. Η´, 1).

Εδώ κάθε διήγηση περιττεύει. Έχουμε την αίσθηση ότι είναι ένα όραμα που η σημασία του υπάρχει στην απουσία της εικόνας. Η Έβδομη Σφραγίδα αφαιρέθηκε. Και τι συμβαίνει; Τίποτα. Σιγή. Η απουσία εικόνας είναι η πιο δυνατή εικόνα που μπορούμε να φανταστούμε. Ορίστε τι είναι απίστευτο. Υπάρχει εδώ κάτι σαν θαύμα. Είναι, επίσης, δύσκολο να το φανταστούμε. Θυμάμαι ότι μια μέρα διάβασα ένα βιβλίο που με εντυπωσίασε. Είναι ένας Αμερικανός, ισπανικής καταγωγής, με το όνομα Καστανέντα. Έγραψε πολλά βιβλία με το γενικό τίτλο Μαθήματα του Δον Χουάν.

Πρόκειται για μια αυτοβιογραφία στην οποία διηγείται όσα έμαθε από ένα Μεξικανό μάγο. Είναι ένα βιβλίο που σε παθιάζει, αλλά για άλλο πράγμα θα ήθελα να μιλήσω. Ακούστηκε η φήμη ότι δεν υπήρξε ποτέ μάγος και όλα αυτά ήταν σημειώσεις του συγγραφέα, σα να είχε εφευρεθεί από τον Καστανέντα το μέσον για να αλλάξει ο κόσμος. Αυτό δεν εξηγεί τίποτα στην υπόθεση, αλλά αντιθέτως την περιπλέκει:Εάν όλα αυτά είναι δημιουργήματα της φαντασίας ενός ανθρώπου, εάν δεν είναι αληθινά, τότε είναι ακόμη πιο θαυμάσιο. Είναι σα να υπήρξαν στην πραγματικότητα, σα να ήταν μια αληθινή ιστορία.

Η περίληψη της σκέψης μου έχει ως εξής: Η καλλιτεχνική εικόνα, σε τελική ανάλυση, είναι ένα θαύμα. Ορίστε ένα απόσπασμα από το Κεφάλαιο Ι, σχετικά με το χρόνο:“…Και ο άγγελος, όν είδον εστώτα επί της θαλάσσης και επί της γης, ήρεν την χείρα αυτού την δεξιάν εις τον ουρανόν, και ώμοσεν εν τώ ζώντι εις τους αιώνας των αιώνων, ός έκτισε τον ουρανόν και τα εν αυτώ και την γήν και τα εν αυτή και την θάλασσαν και τα εν αυτή, ότι χρόνος ουκέτι έσται,…” (Απ. Ι´, 5-6).

Αυτό μοιάζει με μια υπόσχεση στην ελπίδα. Και όμως, το μυστήριο παραμένει, γιατί απομένει ένα μέρος στην Αποκάλυψη που είναι απολύτως παράξενο σε σχέση μ᾽ αυτή καθ᾽ εαυτήν την αποκάλυψη: “…Και έκραξεν φωνή μεγάλη ώσπερ λέων μυκάται. Και ότε έκραξεν, ελάλησαν αι επτά βρονταί τας εαυτών φωνάς. Και ότε ελάλησαν αι επτά βρονταί, ήμελλον γράφειν· και ήκουσα φωνήν εκ του ουρανού λέγουσαν:σφράγισον ά ελάλησαν αι επτά βρονταί, και μη αυτά γράψης…” (Απ. Ι´, 3-4). Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι ο Ιωάννης κράτησε μυστικά αυτά τα πράγματα, όπως του ζητήθηκε.

Γιατί αυτή η παρένθεση, αυτή η παράξενη παρατήρηση; Πρόκειται για ένα γεγονός στις σχέσεις του Αγγέλου με τον Ιωάννη τον Ευαγγελιστή; Τι ήταν αυτό που ο άνθρωπος δεν πρέπει να ξέρει, τη στιγμή που η έννοια του μηνύματος είναι να αντιληφθεί ο άνθρωπος, αυτά που πρέπει να ξέρει; Ίσως η ίδια η γνώση μας κάνει δυστυχισμένους. Θα πρέπει να θυμάστε ότι: “η γνώση δεκαπλασιάζει τη θλίψη”. Μήπως τότε έπρεπε η μοίρα μας να παραμείνει κρυμμένη; Εμένα, για παράδειγμα, θα μου ήταν αδύνατον να ζήσω, αν μου προέλεγαν αυτά που θα γίνουν στην ίδια μου τη ζωή, δηλαδή, όπως φαίνεται, η ζωή θα έχανε όλη τη σημασία της, εάν ήξερα πότε θα ερχόταν το τέλος της. Μιλάω για την προσωπική μου μοίρα. Σ᾽ αυτή τη λεπτομέρεια υπάρχει μια απίστευτη απάνθρωπη ευγένεια μπροστά στην οποία ο άνθρωπος νιώθει σαν ένα μικρό παιδί χωρίς άμυνα, αλλά προστατευμένο. αυτό γίνεται για να μην σπιλώσουμε το άπειρο και για να μείνει η ελπίδα, γιατί μέσα στην ανθρώπινη αμάθεια, υπάρχει μια ελπίδα. Η αμάθεια είναι ευγενής. Η γνώση είναι χυδαία. Γι᾽ αυτό αυτή η ελπίδα, αυτή η φροντίδα που εκφράζεται στην Αποκάλυψη με κάνουν να ελπίζω, παρά να φοβάμαι. Και τώρα αναρωτιέμαι: Τι πρέπει να κάνω μετά την ανάγνωση της Αποκάλυψης του Ιωάννη; Είναι σαφές ότι δεν είμαι πια όπως πριν, όχι απλώς επειδή άλλαξα, αλλά επειδή η γνώση αυτής της Αποκάλυψης με υποχρέωσε να αλλάξω. Σχετικά μ᾽ αυτό, αρχίζω να σκέφτομαι ότι η τέχνη μου είναι δυνατόν να υπάρξει στο μέτρο που δεν εκφράζει μόνο εμένα αλλά συγκεντρώνει όλα όσα μπορώ να συλλάβω, να μάθω από το πάρε – δώσε με τους άλλους. Η τέχνη γίνεται αμαρτωλή, χάνει τον στόχο της, μόλις αρχίζω να τη χρησιμοποιώ προς όφελός μου. Και το πιο σημαντικό είναι ότι παύω να θεωρώ τον εαυτό μου ενδιαφέροντα. Ίσως γι᾽ αυτό αρχίζει η αγάπη για τον ίδιο μου τον εαυτό.

Ενώ σκέφτομαι φωναχτά πάνω σ᾽ αυτό το βιβλίο, είχα την αίσθηση ότι η διαδικασία αυτή ήταν ουσιαστική. Αυτό μου επέτρεψε να βγάλω μερικά συμπεράσματα, μερικές ιδέες, γιατί δεν είναι δυνατόν να σκέφτεσαι αυτά τα πράγματα μέσα στη μοναξιά. Ετοιμάζομαι να κάνω μια καινούργια ταινία, κάνοντας ένα καινούργιο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση. Αντιλαμβάνομαι πολύ καθαρά πως δεν πρέπει να την θεωρήσω, απλά σαν μια ελεύθερη δημιουργία, αλλά σα μια υποχρεωτική πράξη, μια χειρονομία, έτσι που η τέχνη να μην προσφέρει πια ικανοποίηση, αλλά να προβάλλει σαν ένα κουραστικό καθήκον. Για να πω την αλήθεια ποτέ δεν μπόρεσα να καταλάβω πώς ο καλλιτέχνης μπορεί να είναι ευτυχισμένος μέσα από τη διαδικασία της δημιουργίας του. Η λέξη αυτή μάλλον δεν είναι η κατάλληλη. “Ευτυχισμένος”. Ποτέ. Ο άνθρωπος δε ζει για να είναι ευτυχισμένος. Υπάρχουν πράγματα πιο σημαντικά από την ευτυχία.

(Διάλεξη που δόθηκε στον Καθεδρικό Ναό του Αγίου Ιωάννη στο Λονδίνο τον Ιούλιο του 1984)

Στα ελληνικά στο περιοδικό “Ανιχνεύσεις” τεύχος 10 Οκτώβριος – Νοέμβριος 1995. Απόδοση στα ελληνικά: ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΜΟΥΡΕΛΑΤΟΣ, στα αγγλικά στο βιβλίο: Tarkovsky: Films, Stills, Polaroids and Writings, με τον τίτλo “On the Apocalypse”.

Εικονογράφηση: Μικρογραφία από το “Beatus de Liebana”, Ισπανία, 12ος αι.

Πηγή: Αντίφωνο