«Ο Ηλίθιος» του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι. Η αναίδεια της αφέλειας και η επίγνωση του αναπόφευκτου.

του Κωνσταντίνου Μούσσα

“Είναι ντροπή να λέμε ψέματα στα παιδιά, έτσι κι αλλιώς τα ξέρουν όλα, όσο κι αν προσπαθούν να τους τα κρύψουν…” (I)

Xιλιάδες σελίδες αναλύσεων γράφτηκαν για αυτό το πρώτο μεγάλο μυθιστόρημα του Ρώσσου λογοτέχνη. Από τον Grossman και τον Riskanov ως τον Zweig και τον Thurneysen.

Από την αρχική αμήχανη σιγή του λογοτεχνικού κατεστημένου της εποχής, την οποία διαδέχτηκε μια συγκρατημένη ως και εχθρική στάση, φτάσαμε στην κατανόηση-έστω και σε κάποιο βαθμό- στην αποθέωση και στον θρίαμβο της “καθαρής αλήθειας”.

Αν καταφέρουμε να σταθούμε όρθιοι κάτω από το βάρος του τεράστιου όγκου, των αλλεπάλληλων αναφορών και επεισοδίων του έργου-φαινομενικά ασύνδετων, αλλά ουσιαστικά απαραίτητων για την ανάπτυξη μιας άψογα δομημένης αφήγησης- τις λεπτομερείς περιγραφές πολλών και αλληλοσυγκρουόμενων προσώπων “επί σκηνής”, και της διακριτικής εμμονής του συγγραφέα να καταφέρεται ευθέως κατά δογμάτων και ιδεολογιών, αν τολμήσουμε να διασχίσουμε το πυκνό αλλά μαγευτικό δάσος των μεγάλων νοημάτων θα σταθούμε τελικά, έστω και κατάκοποι μπροστά σε μια θάλασσα καθαρής αλήθειας.

Κι ας πετάξουμε εκεί, τα δήθεν πολύτιμα ενδύματα της στέρεης διανόησης των φιλοσοφημάτων, των πολύπλοκων γλωσσολογικών κωδικών, των διανοητικών γρίφων και των περισπούδαστων στοχασμών.

Ας απαλλαχθούμε μια για πάντα από τις ανιαρές αυθεντίες, τους ειδικούς και τους μεγαλόσχημους ειδήμονες, την επιτηδευμένη αγωγή, την αποστειρωμένη μόρφωση, την στερεότυπη εκπαίδευση.

Εκεί στη θάλασσα της “καθαρής αλήθειας”, κάθε επιστήμη, δόγμα, θρησκεία, ιδεολογία και τέχνη. Χωρίς καμιά πίστη κι ελπίδα.

“Ζούμε τη ζωή μια φορά κι αυτό είναι το μόνο που ευτυχώς
αγνοούν τα παιδιά και δυστυχώς ξεχνούν οι μεγάλοι.” (II)

Μας αρκεί η αναίδεια της αφέλειας, για να προσεγγίσουμε την ιδιοφυή πρωτοτυπία των παιδιών, την αυθεντική έκφραση σε κάθε μορφή της τέχνης και της επιστήμης, την γνήσια αποθέωση της απλότητας στη “πρωτόπλαστη” διάστασή της.

Κι ύστερα τι; Θα επιστρέψουμε στη ζωή και τις καθημερινές ασχολίες, τα προβλήματα και την αναμενόμενη ζωή; Μπορεί. Ισως πάλι, βρεθούμε καθισμένοι σ” ένα βαγόνι με προορισμό τον κοσμό των ανθρώπων.

“Εχω αφήσει πολλά εκεί κάτω, πάρα πολλά. Όλα χάθηκαν.
Καθόμουν στο βαγόνι και σκεφτόμουν: Τώρα πάω στους ανθρώπους.
Ίσως-ίσως να μην ξέρω τίποτα. Ωστόσο αρχίζει για μένα μια καινούργια ζωή.” (III)

Όπως και “να χει , όποιο δρόμο κι αν ακολουθήσουμε σ” όποιο ταξίδι κι αν βρεθούμε έτσι ελεύθεροι και αφελείς θα έχουμε επίγνωση του αναπόφευκτου, του βέβαιου. Θα ξέρουμε πως μόνον έτσι θα είμαστε ελεύθεροι από αυτό. Θα αγνοούμε ταξίδι και προορισμό. Σχέδιο, όραμα και προσδοκία.

“Όμως ο κυριότερος, ο πιο δυνατός πόνος, ίσως να μην είναι
ο πόνος απ” τις πληγές. Ο μεγαλύτερος πόνος μπορεί να” ναι
το ότι ξέρεις πως στα σίγουρα, πως να σε μιαν ώρα, ύστερα σε δέκα λεπτά,
ύστερα σε μισό λεπτό, ύστερα, τώρα, αμέσως – η ψυχή θα πετάξει
απ” το κορμί σου και θα πάψεις πια να” σαι άνθρωπος και πως όλα αυτά
είναι σίγουρα, το κυριότερο είναι που όλα αυτά θα γίνουν στα σ ί γ ο υ ρ α”. (IV)

Με την αναίδεια της αφέλειας και την επίγνωση του αναπόφευκτου στη θάλασσα της καθαρής αλήθειας.

Κάθε τέχνη, οποιοδήποτε διανοητικό δεδομένο λογικό και παράλογο, επιστημονική θεωρεία, τεχνολογικό επίτευγμα, ο χρόνος, η μνήμη όλα ασήμαντα και περιττά, εφόσον αφορούν “στα σ ι γ ο ύ ρ α” κάποιο σκοπό, προυποθέτουν, επι-γνώση, σύμβαση, όριο.

“και τι σημασία έχει που όλα αυτά είναι αρρώστια; – κατέληξε. – τι σχέση έχει που αυτή
η υπερένταση δεν είναι φυσιολογική, αφού είναι το ίδιο τ” αποτέλεσμα, αυτή η στιγμή που
νοιώθω έτσι, όταν τη θυμάμαι και τη διερευνώ σε κατάσταση υγείας πια, αποδεικνύεται
πως έχει μιαν αρμονία φτασμένη στο ανώτατο σημείο της, είναι η ίδια η ομορφιά,
αφού μου δίνει μιαν αίσθηση πληρότητας που ούτε ξανάκουσα ούτε μπορούσα ποτέ μου
να φανταστώ ως τα τότε, μιαν αίσθηση πληρότητας, μέτρου, ειρήνευσης και παλλόμενης
θρησκευτικής ταύτισης με την Πανουσία της ζωής;” (V)

Αυτή είναι η βίωση μιας άλλης διανοητικής πραγματικότητας, μιας άλλης πνευματικής διάστασης στο κέντρο κάθε ύπαρξης, όπου κυριαρχεί η απλή, η πρώτη σκέψη, αφαιρετική γι” αυτό τόσο αυθεντική, χωρίς δόμηση και αναλυτική λογική, χωρίς αίτιο και ηθικολογία.

Είναι όμως, η βίωση αυτή, που προτείνει ο Ντοστογιέφσκι στον “Ηλίθιο”, πρωτόγνωρη, και εντελώς καινοφανής;

“Μια είναι η σοφία: να γνωρίζουμε τη σκέψη που ρυθμίζει τα πάντα για πάντα” και “Τρέλα είναι μια άλλη μορφή συνείδησης” καταλήγει ο Ηράκλειτος.

Κι από τον Σωκράτη με την διατύπωση της σχετικής άγνοιας για την κατανόηση της αλήθειας, (“γνωρίζω μόνον ότι δεν γνωρίζω τίποτα”), ως στον Πλάτωνα, (“η γνώση δημιουργεί ευημερία” και “την Ειμαρμένη ουδ’αν εις εκφύγει”), βλέπουμε τις πρώτες ενδείξεις για την ύπαρξη και την μοναδική αξία μιας απλής, “καθαρής γνώσης”. Αλλά και στους λεγόμενους Προσωκρατικούς φιλοσόφους συναντάμε παντού την καθοριστική σημασία της άγνοιας και της επίγνωσης του αναπόφεκτου.

“Για όσους επιλέγουν τη σκέψη και τη γνώση δεν υπάρχουν χαρούμενες ζωές” O F.Nietzesche έχει από νωρίς καταλήξει στην ουσιατικότητα της απλής, καθαρής “αλήθειας”, που τόσο έντονα προβάλλεται στο μνημιώδες έργο του: “Πέρα από το καλό και το κακό”.

Όλοι οι σύγχρονοι διανοητές, (Τ.Mann “O Εκλεκτός”, Κarl Pοpper “In Search of a Βetter World”, B.Russell “Human Knowledge και Ethics,P.Levinson “In Pursuit of Truth, Ludwig Wittgenstein “Tractatus Logico-Philosophicus”), φαίνεται να κατανοούν, έστω και σε διαφορετική ένταση, την αξία της απλής “καθαρής αλήθειας” και τον δρόμο για την αποκάλυψή της.

“Δε ζυγιάζω, δε μετρώ, δε βολεύομαι! Ακολουθώ το βαθύ μου χτυποκάρδι”. Ασκητική, Ν.Καζαντζάκης.

Ποιητές και λογοτέχνες (R.M.Rilke “το μόνο ταξίδι είναι αυτό μέσα μας”, J.P.Sartre “e suis condamné à être libre-είμαι καταδικασμένος να είμαι ελεύθερος”, Samuel.B.Beckett “όλοι γεννιόμαστε τρελοί. Μερικοί παραμένουν.-Περιμένοντας τον Γκοντό(1948), οδηγήθηκαν, είτε από βαθύ ένστικτο, είτε από εσωτερική, αδήριτη ανάγκη στο ίδιο λυτρωτικό συμπέρασμα, στο ίδιο φωτεινό ξέφωτο της πνευματικής ελευθερίας.

“Θέλω όλα να τα εξηγήσω, όλα, όλα, όλα! Ω ναι! Νομίζετε πως είμαι ουτοπιστής;
Ιδεολόγος; Ω όχι, οι σκέψεις μου είναι τόσο απλές…Δε με πιστεύετε; (VI)

“Ο Ηλίθιος”, (1868) του Φιόντορ Μιχάηλοβιτς Ντοστογιέφσκι.

Ι (σελ.78, τομ.1)
ΙΙ (σελ.71,τομ.1)
ΙΙΙ (σελ.82,τομ.2)
ΙV (σελ.25,τομ.1)
V (σελ.52,τομ.1)
VI (σελ. 99,τομ.2)

Πηγές-Βιβλιογραφία

• Le Christianisme de Dostoievsky, J.Madoyle.
• Bibliotthque de Dostoievsky, Grossmann.
• Φιοντόρ Μιχαηλοβιτς Ντοστογιέφσκι, Γ.Μουστάκης
• Το Πνεύμα του Ντοστογιέφσκι,Berdiaeff Nicolas
• Ντοστογιέφσκι. Η ζωή μέσα από το έργο του, μτφρ. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, εκδ. Εκκρεμές, Αθήνα, 2008, Μ.Browm
• «The Dostoevsky Museum in Saint- Petersburg», Silver Age Publishers, Saint-Petersburg, 2006, Ν.Ashimbaeva – V. Biron
• Ντοστογιέφσκι. Πάθος και ελευθερία, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1994,Μ.Μαρκάκης
• O Εκλεκτός,T.Mann
• In Pursuit of Truth, P.Levinson
• In Search of a Βetter World, K.Popper
• Tractatus Logico-Philosophicus, Ludwig Wittgenstein
• Πέρα από το καλό και το κακό, F.Nietzesche

Πηγή: Fractal