Ὁ Τόμας Σ. Ἔλιοτ καί οἱ κλασσικές γλῶσσες

7 Σεπτεμβρίου, 2018 - 16:54

Φώτης Σχοινᾶς

Ὁ Τ. Σ. Ἔλιοτ εἶναι κορυφαῖος Ἀγγλοαμερικανός ποιητής τοῦ 20ου αἰῶνα. Μαζί μέ τόν δικό μας Κωνσταντῖνο Καβάφη θεωρεῖται ἀπό τήν λογοτεχνική κριτική ὡς ὁ κορυφαῖος ποιητής τῆς Εὐρώπης τόν 20ο αἰῶνα. Σημαντικό εἶναι ἐπίσης καί τό δοκιμιογραφικό ἔργο του. Τό ποιητικό καί δοκιμιογραφικό ἔργο του δίκαια τόν κατατάσσει στούς κορυφαίους στοχαστές τοῦ περασμένου αἰῶνα. Εἶναι δέ χαρακτηριστικό ὅτι ἀσπάσθηκε τό Ρωμαιοκαθολικό δόγμα καί προσεχώρησε στή Ρωμαιοκαθολική Ἐκκλησία. Ἦταν δηλαδή πιστός καί συνειδητός Χριστιανός. Τό γεγονός αὐτό ἐπιτρέπει τόν χαρακτηρισμό του ὡς Χριστιανοῦ διανοητοῦ. Στό παρόν ἄρθρο θά δοῦμε τίς ἀπόψεις τοῦ Ἔλιοτ γιά τίς κλασσικές γλῶσσες, ἀρχαῖα ἑλληνικά καί λατινικά, καί τή συμβολή τους στή διαμόρφωση, συντήρηση καί ἐμπέδωση τοῦ Χριστιανισμοῦ.

Κατά τόν Τ. Σ. Ἔλιοτ ὁ κόσμος εἰσέρχεται σέ μία περίοδο βαραβαρότητος. Προσπαθεῖ νά δημιουργήσει ἕνα ἀποχριστιανοποιημένο πολιτισμό, ἀλλ’αὐτό ἀποτελεῖ πράξη αὐτοκτονίας: «ὁ κόσμος πειραματίζεται δοκιμάζοντας νά διαμορφώσει μιά πολιτισμένη ἀλλά μή χριστιανική πνευματικότητα. Τό πείραμα θά ἀποτύχει· ὅμως πρέπει νά εἴμαστε πολύ καρτερικοί καθώς θά περιμένουμε τήν κατάρρευσή του· ἐξαγοράζοντας ἐν τῷ μεταξύ τόν χρόνο: ὥστε ἡ πίστη νά διατηρηθεῖ ζωντανή στήν διάρκεια τῶν σκοτεινῶν ἐποχῶν πού ἔρχονται· γιά νά κάνουμε καινούργιο καί νά ξανακτίσουμε τόν πολιτισμό καί νά σώσουμε τόν κόσμο ἀπό τήν αὐτοκτονία».[1]

Ἀπό τό ἀνωτέρω χωρίο διαπίστουμε πόσο προφητικός ὑπῆρξε ὁ Ἔλιοτ. Πράγματι στίς μέρες μας βλέπουμε τήν ἐργώδη, σκόπιμη καί ἐπιμελημένη προσπάθεια τῆς Εὐρώπης νά ἀποβάλει καί ἀποσιωπήσει ὁποιοδήποτε χριστιανικό στοιχεῖο χαρακτηρίζει τή διαμόρφωση τοῦ γενικώτερου πνεύματός της. Ὄντως ζοῦμε σέ μία μεταχριστιανική Εὐρώπη! Πῶς θά διατηρηθεῖ ὁ Χριστιανισμός στίς «σκοτεινές ἐποχές πού ἔρχονται»; Ἕνας τρόπος − ἀσφαλῶς βέβαια ὄχι ὁ μοναδικός – εἶναι ἡ διατήρηση τῶν κλασσικῶν γλωσσῶν, ἡ συμβολή τῶν ὁποίων στή διαμόρφωση τοῦ Χριστιανισμοῦ εἶναι θεμελιώδης. Ὁ Ἔλιοτ γράφει ἐπ’αὐτοῦ: «Προσπαθῶ ν’ἀναλάβω τή θεμελιώδη ὑπεράσπιση τῶν λατινικῶν καί ἑλληνικῶν καί ὄχι μόνο νά σᾶς δώσω μιά ἐπιλογή σπουδαίων λόγων γιά νά τά μελετήσετε, λόγους πού μπορεῖτε νά σκεφθεῖτε μόνοι σας. Ὑπάρχουν δύο καί μόνο δύο ὑποστηρίξιμες περιπτώσεις πάνω στή ζωή: ἡ καθολική (σ.σ. ἐννοεῖται ἡ χριστιανική Ρωμαιοκαθολική) καί ἡ ματεριαλιστική. Ἡ ὑπεράσπιση τῆς μελέτης τῶν κλασσικῶν γλωσσῶν πρέπει τελικά νά στηρίζεται στή σχέση των μέ τήν πρώτη περίπτωση, ὅπως πρέπει νά ὑπερασπιζόμαστε τό ἀρχέτυπο συλλογικό πάθος πάνω ἀπό τήν ἐνεργητική ζωή... Εἶναι πολύ δυνατό, φυσικά, τό μέλλον νά μή φέρει οὔτε ματεριαλιστικό πολιτισμό, οὔτε χριστιανικό. Εἶναι πολύ δυνατό νά μή φέρει τίποτε ἄλλο ἀπό τό χάος ἤ τή νάρκη. Ἔτσι δέν μ’ἐνδιαφέρει τό μέλλον, ἐνδιαφέρομαι γιά τίς δυό ἐναλλαγές, πού μοῦ φαίνονται ἄξιες νά ἐνδιαφερθῶ γι’αὐτές. Στό θέμα μου μ’ἐνδιαφέρουν οἱ ἀναγνῶστες πού προετοιμάζονται νά προτιμήσουν ἕνα χριστιανικό πολιτισμό, ἄν τούς πιέσουν νά ἐπιλέξουν· καί μόνο γι’αὐτούς τούς ἀναγνῶστες πού θέλουν νά δοῦν ἕνα χριστιανικό πολιτισμό νά ἐπιζήσει καί ν’ἀναπτυχθεῖ, μόνο γι’αὐτούς ἐπιμένω στή σπουδαιότητα τῶν λατινικῶν καί τῶν ἑλληνικῶν. Ἄν ὁ χριστιανισμός δέν πρόκειται νά ἐπιζήσει, δέ μέ νοιάζει ἄν τά κείμενα ἔγιναν πιό σκοτεινά καί ξεχάστηκαν παρά τά κείμενα τῆς γλώσσας τῶν Ἐτρούσκων. Καί ἡ μόνη ἐλπίδα πού μπορῶ νά ἔχω γιά τή σπουδή τῶν λατινικῶν καί τῶν ἑλληνικῶν στόν κατάλληλο χῶρο τους καί γιά σωστούς λόγους εἶναι στήν ἀναβίωση καί ἐπέκταση τῆς διδασκαλίας τους στά Μοναχικά τάγματα. Ὑπάρχουν ἄλλοι λόγοι μεγάλης βαρύτητας γιά νά ἐπιθυμῶ νά δῶ μιάν ἀναγέννηση τῆς μοναστικῆς ζωῆς μέσα στήν ποικιλία της, ἀλλά ἡ διατήρηση τῆς χριστιανικῆς μόρφωσης δέν εἶναι λιγότερη ἀναγκαία. Τό πρῶτο μορφωτικό καθῆκον τῶν μοναχικῶν ταγμάτων εἶναι ἡ διατήρηση τῆς ἐκπαίδευσης μέσα στό μοναστήρι ἀμόλυντης ἀπό τόν κατακλυσμό τοῦ βαρβαρισμοῦ ἀπ’ἔξω. Τό δεύτερο καθῆκον τους εἶναι ὁ ἐφοδιασμός μέ μόρφωση τῶν κοσμικῶν πού θά εἶναι κάτι περισσότερο ἀπό ἐκπαίδευση γιά τούς πολιτικούς ὑπαλλήλους ἤ γιά τεχνική, ἐπαγγελματική ἀπόδοση ἤ γιά κοινωνική ἤ λαϊκή ἐπιτυχία. Δέν θά εἶναι ἐκεῖνο τό φανταχτερό “ψεύτικο” στόλισμα: μόρφωση γιά τίς ἐλεύθερες ὧρες. Καθώς ὁ κόσμος κατά τό πλεῖστο κοσμικοποιεῖται, ὁλοκληρωτικά ἡ ἀνάγκη γίνεται πιό ἐπιτακτική νά πρέπει ὁ χριστιανικός κόσμος νά ἔχει ὁμολογουμένως μιά μόρφωση χριστιανική, μιά μόρφωση πού νά ταιριάζει καί γι’αὐτόν τόν κόσμο καί γιά τή ζωή τῆς προσευχῆς μέσα σ’αὐτόν τόν κόσμο».[2]

Γιά τόν Ἔλιοτ ἰσχυρός καί ὡς ἕνα σημεῖο μοναδικός λόγος τῆς διατηρήσεως, σπουδῆς καί καλλιεργείας τῶν κλασσικῶν γλωσσῶν εἶναι ἡ κεφαλαιώδης συμβολή τους στήν ἰδιοσυστασία καί ταυτότητα τοῦ Χριστιανισμοῦ.

Κυριολεκτικῶς εἰπεῖν ὁ Χριστιανισμός θά παύσει νά εἶναι αὐτό πού εἶναι, ἄν σβήσουν οἱ κλασσικές γλῶσσες! Ἰδιαίτερα στήν ἀποχριστιανισμένη Εὐρώπη ἡ ζωντανή παρουσία τους εἶναι ὅρος sine qua non στήν διατήρηση τοῦ Χριστιανισμοῦ κατά τόν Ἔλιοτ. Στό σύγχρονο κόσμο παρατηρεῖται ἀναβίωση τῆς θρησκείας, στήν Εὐρώπη ὅμως τείνει νά κυριαρχίσει ἡ ἀποβολή τοῦ Χριστιανισμοῦ στή δημόσια ζωή, στήν ἐπιστημονική, φιλοσοφική, λογοτεχική περιοχή, ἴσως δέ καί στήν προσωπική ζωή τῶν Εὐρωπαίων. Χαρακτηριστικό εἶναι τό κάτωθι δεῖγμα τῆς ἐπιθέσεως πού δέχεται ἡ θρησκεία – καί κυρίως ὁ Χριστιανισμός – στή σύγχρονη Εὐρώπη.Ὁ Μπερνάρ Ἀνρί-Λεβί ἔθεσε τό ἐρώτημα «Πῶς θά εἶναι ὁ κόσμος σέ 20 χρόνια;» μέ ἀφορμή τή συμπλήρωση εἴκοσι χρόνων ἀπό τήν ἔκδοση τῆς ἐπιθεώρησης «Le regle du jeu» («Ὁ κανόνας τοῦ παιχνιδιοῦ») πού ἵδρυσε. Στήν πρόσκληση τοῦ Λεβί ἀνταποκρίθηκαν περισσότερες ἀπό 90 προσωπικότηες τῆς διανοήσεως μεταξύ τῶν ὁποίων ὁ Salman Rushdie (Σαλμάν Ρουσντί), Βρετανός Ἰνδικῆς καταγωγῆς συγγραφέας, ὁ ὁποῖος ἔγραψε: «Δέν μπορῶ νά κάνω καμία πρόβλεψη γιά τό μέλλον. Εἶναι ἤδη ἀρκετά δύσκολο νά ζεῖς στό παρόν καί νά προσπαθεῖς νά τό κατανοήσεις...Ξέρω ὅτι τό μόνο πρᾶγμα γιά τό ὁποῖο μποροῦμε νά εἴμαστε σίγουροι εἶναι ὅτι αὐτό πού θά συμβεῖ θά ξεπεράσει τήν ἱκανότητά μας νά προβλέπουμε. Μπορῶ νά πῶ τί θά μοῦ ἄρεσε νά δῶ; λιγότερη θρησκεία, περισσότερη δικαιοσύνη, λιγότερα ριάλιτι, περισσότερη φιλανθρωπία, λιγότερη σύγχυση στά tea parties, περισσότερη εὐφυΐα καί λιγότερο ποδόσφαιρο...Ἀλλά ἐάν εἶχα δικαίωμα σέ μία ἐπιλογή, τό “λιγότερη θρησκεία” θά ἦταν μιά χαρά. Πολύ λιγότερη θρησκεία. Μακάρι ἡ θρησκεία νά μήν ὑπῆρχε καθόλου. Αὐτό θά μείωνε τό ἐπίπεδο τῆς παγκόσμιας ἀνοησίας τοὐλάχιστον στό μισό − ἄν ὄχι περισσότερο. Αὐτό θά ἦταν ἀρκετό» (ἐφημερίδα Νέα 6 Νοεμβρίου 2010, σελ. 33). Ἡ σύγχρονη Εὐρωπαϊκή κουλτούρα εἶναι ὡς ἕνα σημεῖο ἄθεη καί ἐχθρική πρός τόν Χριστιανισμό κουλτούρα. Σύμφωνα μέ τόν Ἔλιοτ ἔχουμε ἤδη εἰσέλθει στούς «σκοτεινούς αἰῶνες», τούς αἰῶνες τῆς ἀθεΐας καί τοῦ ἀντιχριστιανισμοῦ. Καί σύμφωνα πάλι μέ τόν Βρετανό ποιητή καί στοχαστή ἡ διατήρηση τῆς σπουδῆς καί χρήσεως τῶν κλασσικῶν γλωσσῶν εἶναι ἀναγκαία γιά τήν διατήρηση τοῦ Χριστιανισμοῦ τούς σκοτεινούς αὐτούς αἰῶνες.Τοῦτο βέβαια ἴσως ἠχοῖ ὑπερβολικό ἀφοῦ σύμφωνα μέ τά Κυριακά λόγια αἱ πῦλαι τοῦ Ἅδου οὐ καταισχύσωσι τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ Χριστιανισμός ἀσφαλῶς καί θά ἐπιβιώσει εἴτε μέ εἴτε χωρίς τίς κλασσικές γλῶσσες. Ἐν πάσῃ περιπτώσει ὅμως ἡ ἐγκατάλειψη τῶν κλασσικῶν γλωσσῶν θά ἀποτελέσει ἰσχυρό, ἰσχυρότατο πλῆγμα κατά τοῦ Χριστιανισμοῦ. Ἄν αὐτό ἰσχύει γιά τά Λατινικά πολλῷ μᾶλλον ἰσχύει γιά τά Ἑλληνικά. Στήν Ἑλληνική ἐγράφη πρωτοτύπως σχεδόν τό σύνολον τῆς Καινῆς Διαθήκης, ἡ Πατερική θεολογία, οἱ ὅροι τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, ἡ Ὑμνογραφία, οἱ θεῖες Λειτουργεῖες.

Ὁ Τόμας Ἔλιοτ θεωρεῖ ἀκόμη χρήσιμες τίς κλασσικές γλῶσσες στή συγκρότηση μιᾶς ὁλοκληρωμένης μορφώσεως. Ἄς τόν ἀκούσουμε: «Ἕνας ἄλλος σφαλερός συλλογισμός τῆς ἐλεύθερης σπουδῆς εἶναι ὅτι ὁ σπουδαστής πού προχωρεῖ στό πανεπιστήμιο πρέπει νά καταπιαστεῖ μέ τή σπουδή αὐτοῦ τοῦ ἀντικειμένου πού τόν ἐνδιαφέρει περισσότερο. Γιά ἕνα μικρό ἀριθμό σπουδαστῶν αὐτό ἀποτελεῖ ἕνα οὐσιαστικό δικαίωμα. Ἀκόμα στό πρῶτο στάδιο τῆς σχολικῆς ζωῆς μποροῦμε νά ξεχωρίσομε λίγα ἄτομα μέ κάποια κλίση σπουδῶν ἤ μιά ἄλλη. Ὁ κίνδυνος γι’αὐτούς τούς προικισμένους, ἄν ἀφεθοῦν στόν ἑαυτό τους νά ὑπερεξειδικευθοῦν, εἶναι ὅτι θά ἀγνοήσουν τελείως τά γενικά συμφέροντα τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης. Εἴματε ὅλοι κατά τόν ἕνα ἤ τόν ἄλλο τρόπο, φυσικά, τεμπέληδες καί εἶναι πολύ εὐκολότερο νά περιοριστοῦμε στή σπουδή θεμάτων στά ὁποῖα ὑπερέχουμε. Ὅμως ἡ μεγάλη πλειονότητα τῶν ἀνθρώπων πού προορίζονται νά σπουδάσουν εἶναι ἐκεῖνοι πού δέν ἔχουν μιά δυνατή κλίση νά εἰδικευθοῦν, γιατί ἔχουν ὁρισμένα χαρίσματα ἤ γοῦστα. Καί αὐτοί τείνουν σέ ἐλαφρές γνώσεις. Ὡστόσο, κανένας δέν μπορεῖ νά μορφωθεῖ πραγματικά ἄν δέν ἀκολουθήσει κάποια σπουδή γιά τήν ὁποία δέν ἔχει ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον – γιατί ἕνα μέρος τῆς πραγματικῆς μόρφωσης εἶναι νά κάνομε ἐνδιαφέροντα θέματα γιά τά ὁποῖα δέν ἔχομε ἰδιαίτερη κλίση. Ἡ ἀρχή νά μελετᾶμε τό θέμα πού μᾶς ἀρέσει – καί αὐτό τό υἱοθετοῦν τώρα οἱ περισσότεροι νέοι – εἶναι καταστρεπτική γιά κείνους πού τά ἐνδιαφέροντά τους βρίσκονται στό πεδίο τῶν μοντέρνων γλωσσῶν ἤ σ’αὐτό τῆς ἱστορίας κι ἀκόμα χειρότερα γιά κείνους πού φαντάζονται ὅτι θά γίνουν συγγραφεῖς. Γιατί γι’αὐτούς τούς ἀνθρώπους – καί ὑπάρχουν πολλοί ἀπ’αὐτούς − ἡ ἔλλειψη τῶν Λατινικῶν καί τῶν Ἑλληνικῶν εἶναι ἡ κακοτυχία τους. Ἐκεῖνοι πού ἔχουν μιά πραγματική ἰδιοφυία γιά νά κατέχουν τίς νεκρές γλῶσσες εἶναι ἐλάχιστοι καί εἶναι πολύ πιθανόν ἀπό τήν ἴδια τους τήν ἀπόφαση ν’ἀφοσιωθοῦν στούς κλασσικούς − ἄν τούς δοθεῖ ἡ εὐκαιρία. Ὡστόσο, ὑπάρχουν πολύ περισσότεροι ἀπό μᾶς πού ἔχουν τό χάρισμα νά ἀφοσιωθοῦν στίς μοντέρνες γλῶσσες, ἤ στή δική μας γλώσσα ἤ στήν ἱστορία καί πού δέν ἔχουν μέτρια ἱκανότητα νά μάθουν καλά λατινικά καί ἑλληνικά. Σ’αὐτό τό σημεῖο τονίζω πώς στήν ἐφηβική ἡλικία δέν εἴμαστε σέ θέση ν’ἀντιληφθοῦμε ὅτι, δίχως τά θεμέλια τῶν λατινικῶν καί τῶν ἑλληνικῶν, παραμένομε περιορισμένοι στή δύναμή μας πάνω σέ κεῖνα τά ἄλλα θέματα».[3] Ἡ ἐκμάθηση τῶν κλασσικῶν γλωσσῶν ἀποτελεῖ τό γερό θεμέλιο τῆς ἄρτιας μορφώσεως, ὅσο ἐργώδης καί κοπιώδης κι ἄν εἶναι ἡ σπουδή τους. Ὁ Μονταίνιος λέγει κάπου στά δοκίμιά του ὅτι τά Λατινικά καί τά ἀρχαῖα Ἑλληνικά ἀποτελοῦν πολύτιμο ἐμπόρευμα, τό ὁποῖο ὅμως κοστίζει ἀκριβά! Σημειωθήτω ἐπίσης ἐν παρόδῳ ὅτι ὁ Τ. Ἔλιοτ γράφει στό δοκίμιό του Σκέψεις μετά τόν Λάμπεθ ὅτι δέν πρόκειται νά προσελκύσουμε τούς νέους στόν Χριστιανισμό κάνοντάς τον εὔκολο.[4]

Ἀξιοσημείωτες εἶναι ἀκόμη καί ὁρισμένες σκέψεις πού ἐκφράζει ὁ Ἀγγλοαμερικανός ποιητής στό δοκίμιό του Ἡ κοινωνική λειτουργία τῆς ποίησης γιά τήν ὑποχώρηση τῆς θρησκευτικῆς πίστεως καί τῆς θρησκευτικῆς ἐμπειρίας καί συναισθήματος κατά τή σύγχρονη ἐποχή: «Ἔχουν εἰπωθεῖ πολλά παντοῦ γιά τήν παρακμή τῆς θρησκευτικῆς πίστης· δέν δόθηκε ὅμως ἡ πρέπουσα προσοχή στήν παρακμή τῆς θρησκευτικῆς αἰσθαντικότητας. Τό κακό μέ τήν μοντέρνα ἐποχή δέν εἶναι ἁπλῶς ἡ ἀνικανότητά μας νά πιστέψουμε ὁρισμένα πράγματα γιά τόν Θεό καί τόν ἄνθρωπο στά ὁποῖα ἐπίστευαν οἱ πρόγονοί μας, ἀλλά ἡ ἀνικανότητά μας νά αἰσθανθοῦμε ὅπως ἐκεῖνοι γιά τόν Θεό καί τόν ἄνθρωπο. Μιά πίστη στήν ὁποία δέν πιστεύεις πιά εἶναι κάτι πού, ὡς ἕνα σημεῖο, μπορεῖς ἀκόμη νά τό καταλάβεις· ὅμως, ὅταν τό θρησκευτικό συναίσθημα ἐξαφανίζεται, οἱ λέξεις μέ τίς ὁποῖες οἱ ἄνθρωποι ἀγωνίσθηκαν νά τό ἐκφράσουν ἀποβαίνουν δίχως νόημα».[5] Ἐάν ἑρμηνεύουμε σωστά τή σκέψη τοῦ Ἔλιοτ, ὁ ποιητής πιστεύει ὅτι τό προέχον πέρα ἀπό τήν πίστη εἶναι ἡ ἐμπειρία καί ὅτι προηγεῖται ἡ θρησκευτική ἐμπειρία καί ἕπεται ἡ γλωσσική διατύπωσή της. Ὁ ἀφανισμός τῆς θρησκευτικῆς ἐμπειρίας καθιστᾶ ἀ-νόητη (ἄνευ νοήματος) τήν γλωσσική ἐκφορά της. Ὄχι τό ἐναντίον! Ἑπομένως τό προέχον εἶναι ἡ τόνωση τῆς θρησκευτικῆς ἐμπειρίας, ἡ ὁποία θά καταστήσει μεστή νοήματος τήν γλωσσική ἐκφορά της. Εἶναι χαρακτηριστικές οἱ ἀπόψεις τοῦ Ἔλιοτ γιά τήν ποιότητα τῆς ἐκπαιδεύσεως: «...μπορεῖ νά ἔχουμε ἀνώτερο πνευματικό πολιτισμό μέ λίγη ἐκπαίδευση...Ἡ πολλή ἐκπαίδευση δέν συνεπάγεται πνευματική πρόοδο...Ἄν ἤμασταν ὑποχρεωμένοι νά διαλέξουμε, θά ἔπρεπε νά προτιμήσουμε νά μορφώνουνται λίγοι καί καλά, παρά νά μορφώνουνται ὅλοι μέτρια»[6]. Ἡ ἀνωτέρω ἄποψη τοῦ Ἔλιοτ βρίσκεται στούς ἀντίποδες γιά τή σύγχρονη ἀντίληψη τῆς ἐκπαιδεύσεως ὡς μαζικῆς ἐκπαιδεύσεως. Μπορεῖ βέβαια νά χαρακτηρισθεῖ ἡ ἄποψη τοῦ Ἔλιοτ ὡς “ἐλιτίστικη”, “ἀριστοκρατική” ἀντίληψη γιά τήν ἐκπαίδευση, εἶναι ὅμως ρεαλιστική. Τό σύγχρονο μαζικό, “δημοκρατικό” σχολεῖο συνεπέφερε καί δραστική μείωση τῆς ποιότητος τῆς παρεχομένης ἐκπαιδεύσεως. Ὅ,τι κερδίσαμε σέ ποσότητα, χάσαμε σέ ποιότητα. Βεβαίως μιά μικρή ἐλίτ συνεχίζει νά ἀπολαμβάνει ὑψηλοτάτη ἐκπαίδευση – κυρίως σέ ὁρισμένα Ἀμερικανικά πανεπιστήμια. Ὅμως ἡ πλατιά, μαζική ἐκπαίδευση βρίσκεται σέ χαμηλό ἐπίπεδο. Ἡ στάθμη τῆς μαζικῆς ἐκπαιδεύσεως εἶναι χαμηλοτάτη. Ὁ Κρίστοφερ Λάς ὁμιλεῖ γιά «ἐξάπλωση τῆς ἀποβλάκωσης» καί γράφει ἐπί τοῦ προκειμένου: «Ἡ ἐπέκταση τῆς τυπικῆς φοίτησης στά σχολεῖα ὁμάδων παλαιότερα ἀποκλεισμένων ἀπ’αὐτήν εἶναι μία ἀπό τίς πιό ἐντυπωσιακές ἐξελίξεις στήν νεότερη ἱστορία. Ἡ πείρα τῆς Δυτικῆς Εὐρώπης καί τῶν Η. Π. Α. κατά τά διακόσια προηγούμενα χρόνια ὑποδεικνύει ὅτι ἡ μαζική ἐκπαίδευση παρέχει ἕνα ἀπό τά βασικά θεμέλια τῆς οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης, καί οἱ ἐκσυγχρονιστές σέ ὁλόκληρο τόν ὑπόλοιπο κόσμο ἔχουν προσπαθήσει νά ἀντιγράψουν τά ἐπιτεύγματα τῆς Δύσης προσφέροντας ἐκπαίδευση στίς μᾶζες. Ἡ πίστη στίς θαυματουργές δυνάμεις τῆς ἐκπαίδευσης ἔχει ἀποδειχθεῖ πώς εἶναι μία ἀπό τίς πιό ἀνθεκτικές συνιστῶσες τῆς φιλελεύθερης ἰδεολογίας, πού εὔκολα ἀφομοιώνεται ἀπό ἰδεολογίες ἐχθρικές πρός τόν ὑπόλοιπο φιλελευθερισμό. Ὡστόσο, ὁ ἐκδημοκρατισμός τῆς ἐκπαίδευσης ἔχει πετύχει λίγα πράγματα πού νά δικαιολογοῦν αὐτή τήν πίστη. Δέν ἔχει βελτιώσει τήν κατανόηση τῆς σύγχρονης κοινωνίας ἀπό τό λαό, δέν ἔχει ἀνεβάσει τήν ποιότητα τῆς λαϊκῆς κουλτούρας καί δέν ἔχει μειώσει τό χάσμα ἀνάμεσα στόν πλοῦτο καί τή φτώχεια, πού παραμένει πλατύ ὅπως πάντα. Ἀπό τήν ἄλλη μεριά, ἔχει συντελέσει στήν παρακμή τῆς κριτικῆς σκέψης καί στή διάβρωση τῶν διανοητικῶν γνωμόνων, ὁπότε μᾶς ἔχει ἀναγκάσει νά ἐξετάσουμε τό ἐνδεχόμενο, πού ὑποστήριζαν σταθερά οἱ συντηρητικοί, ὅτι ἡ μαζική ἐκπαίδευση εἶναι ἐγγενῶς ἀσυμβίβαστη μέ τή διατήρηση ὑψηλῆς ποιότητας στήν ἐκπαίδευση».[7] Οὐσιαστικά ἡ μαζική, “δημοκρατική” ἐκπαίδευση δέν ἀνέτρεψε τόν “ἐλιτίστικο”, “ἀριστοκρατικό” χαρακτῆρα της, ἀφοῦ μία ἐπιστημονική καί τεχνική μειοψηφία, ἀπαραίτητη γιά τήν ἀποτελεσματική διεκπεραίωση τῶν συμφερόντων τῆς παγκόσμιας οἰκονομικῆς ἐλίτ, λαμβάνει ὑψηλοτάτη ἐκπαίδευση στά Ἀμερικανικά κυρίως πανεπιστήμια.

Εἶναι χαρακτηριστικό ὅτι καί ὁ ἡμέτερος Ἰωάννης Συκουτρῆς ἔχει παραπλήσιες ἀπόψεις μέ αὐτές τοῦ Ἔλιοτ ὅσον ἀφορᾶ τήν μαζικότητα τῆς ἐκπαιδεύσεως. Παραθέτουμε τίς σχετικές ἀπόψεις τοῦ Ἰωάννη Συκουτρῆ, τίς ὁποῖες διετύπωσε σέ συνέντευξη πού παρεχώρησε στόν Μανώλη Σκουλούδη καί δημοσιεύθηκε στό περιοδικό Νεοελληνικά Γράμματα, ὄχι ἀποδεχόμενοι αὐτές ἐξ ὁλοκλήρου, ἀλλά γιά νά δείξουμε τό παραπλήσιον μέ τίς ἀπόψεις τοῦ Ἔλιοτ καί ταυτοχρόνως νά δείξουμε ὅτι ὁ κορυφαῖος νεοέλληνας φιλόλογος εἶχε ἐπιφυλακτική ἕως ἀρνητική θέση γιά τήν μαζική μόρφωση τοῦ λαοῦ: «− Ἡ εὔκολη διάδοση δέν συντελεῖ ἴσως στό ξύπνημα τοῦ ἐνδιαφέροντος τοῦ κοσμάκη γιά τό διάβασμα;

Μά τί σχέσιν ἔχει ὁ κοσμάκης μέ τήν πνευματικότητα; Ἴσα-ἴσα αὐτό εἶναι τό τρομερόν πού γίνεται μέ τάς ἐφημερίδας, ὅτι μεταβάλλει ἤ μᾶλλον καταβιβάζει κάθε μορφωμένον ἄνθρωπον εἰς τό ἐπίπεδον τοῦ κοσμάκη. Καταργεῖ μεταξύ τοῦ ἀναγνωστικοῦ κοινοῦ κάθε διαφοροποίησιν ἡλικίας, μορφώσεως, ἥθους, πνευματικῆς καλλιεργείας, καλαισθησίας, ἰδεολογίας. Καί ἡ ἰσοπέδωσις αὐτή, ὅπως κάθε ἰσοπέδωσις, γίνεται εἰς βάρος πάντοτε τῆς ὑπεροχῆς. Εἴδατε σεῖς ποτέ σας ὁδοστρωτῆρα πού νά ἐργάζεται διαφορετικά; Καί εἶναι ὁ χειρότερος ὁδοστρωτῆρας διά τήν πνευματικήν ζωήν ἑνός τόπου ἡ ἐφημερίδα, ἄν τύχῃ νά κατέχῃ τόν πρῶτον ρόλον εἰς τήν πνευματικήν του δίαιταν. Κινητήριος δύναμίς του ἡ εὐκολία, ἡ προχειρότης, ἡ ἁπλοποίησις καί ὅ,τι ἄλλο ἀντιπνευματικόν ὑπάρχει. Διότι πνευματικότης σημαίνει συγκέντρωσις...− Μήπως θά ἔπρεπε νά ἐπιδιωχθῇ ἀπ’ὅλους μας καί ἀπό τό κράτος τό μορφωτικό ἀνέβασμα τοῦ λαοῦ; − Ἀγαπητέ μου, ἄς ἀφήσωμεν τόν λαόν εἰς τήν δυστυχίαν του. Ὁ διανοούμενος δέν εἶναι ἀρθογράφος ἐφημερίδος ἤ κοινοβουλευτικός παράγων, ὥστε νά εἶναι ὑποχρεωμένος νά πιστεύῃ (ἤ μᾶλλον νά κάνῃ πώς πιστεύει) εἰς αὐτήν τήν εἰδωλολατρείαν τοῦ Μολώχ τῆς δημοκοπίας, πού λέγεται Λαός. Ὅποιος γνωρίζει ἀπό κοντά τόν λαόν καί τόν ἀγαπᾶ ἀληθινά, ξέρει πώς ἐκεῖνο πού χρειάζεται σήμερα εἶναι κυρίως ψωμί, ὑγεία, καλή διοίκησις, ἠθική πίστις... Αὐτό πρέπει νά τοῦ προσφέρῃ (ἤ νά μήν τοῦ στερῇ τοὐλάχιστον) τό κράτος. Ἄς ἀφήσωμεν τάς οὐτοπίας ὅτι θά μποροῦν πεινασμένοι ἄνθρωποι, πού ζοῦν μέσα εἰς τήν δυστυχίαν καί τήν σκληρότητα καί ἀδικίαν τῆς βιοπάλης, νά “ἀναβοῦν” πνευματικῶς, προτοῦ νά δοθοῦν αἱ προϋποθέσεις πρός τοῦτο. Ἡ μόρφωσις εἶναι ὡραῖον πρᾶγμα, ἀλλά δέν εἶναι καμμιά θαυματουργός ράβδος, μέ τήν ὁποίαν ἀντεισάγεται ἀντί τῆς μετριότητος ἡ πνευματική ἔξαρσις καί ἀντικαθίσταται ἡ ἀμβλύνοια καί νωθρότης μέ λεπταισθησίαν καί πρωτοτυπίαν. Ὅσον καί νά μορφωθῇ ἕνας λαός θά μείνῃ λαός, δηλαδή ἔξω ἀπό τό πλαίσιον τῆς ἐνεργοῦ πνευματικῆς ζωῆς, ἡ ὁποία καί τά θέματά της καί τούς ἥρωάς της καί τούς φορεῖς της ἀπό τήν ἀριστοκρατίαν πάντοτε ἀντλεῖ. Εἶναι παρατηρημένον ἄλλωστε: ἡ ποιότης τῆς πνευματικῆς τροφῆς μιᾶς ὁμάδος εἶναι ἀντιστρόφος ἀνάλογος πρός τόν ἀριθμόν τῶν προσώπων που τήν ἀπαρτίζουν».[8] Οἱ ἀνωτέρω ἀπόψεις τοῦ Ἰωάννη Συκουτρῆ ἀληθεύουν ἐν μέρει ὄχι ὅμως ἐξ ὁλοκλήρου. Ἰδιαίτερα ὁ ἀριστοκρατικός χαρακτῆρας τῆς μορφώσεως μᾶς εὑρίσκει ἐπιφυλακτικούς καί ἕως, ἕνα σημεῖο τοὐλάχιστον, ἀρνητικούς. Πιστεύουμε ὅτι τό πνευματικό ἀνέβασμα τοῦ λαοῦ εἶναι, ὡς ἕνα ὑψηλό βαθμό, πραγματοποιήσιμο, ἀρκεῖ νά τό ἐπιθυμεῖ ὁ λαός, νά μή ραθυμεῖ διανοητικά καί νά μή τρέφεται πνευματικῶς μέ τά σκουπίδια τῆς τηλεοράσεως. Ἀξιοσημείωτη εἶναι ἡ ἄποψη τοῦ Συκουτρῆ ὅτι ἡ προχειρότητα, ἡ εὔκολία καί ἡ ἁπλοποίηση εἶναι ἀντιπνευματικές ἐνέργειες.

Σημειώσεις

[1] Βλ. στό βιβλίο τοῦ Ζ. Λορεντζάτου Μελέτες, Γαλαξίας, Ἀθήνα 1967, σσ. 192-193. Παράθεμα ἀπό τό Τ. Σ. Ἔλιοτ, Δέν εἶναι ἡ ποίηση πού προέχει. Δοκίμια γιά τήν ποίηση καί τούς ποιητές, μετάφραση-σχόλια Στέφανος Μπεκατῶρος, ἐκδ. Πατάκη, Ἀθήνα 2001, 2002, σελ. 42.
[2] Thomas Stearns Eliot, “Ἡ μοντέρνα μόρφωση καί ἡ κλασσική”, μετάφραση Μερόπης Οἰκονόμου, στή Νέα Ἐστία, τεῦχος 1219, Ἀθῆναι 15 Ἀπριλίου 1978, σσ. 533-538.
[3] Thomas Stearns Eliot, “Ἡ μοντέρνα μόρφωση καί ἡ κλασσική”, μετάφραση Μερόπης Οἰκονόμου, στή Νέα Ἐστία, τεῦχος 1219, Ἀθῆναι 15 Ἀπριλίου 1978, σσ. 535-536.
[4] Βλ. Τ. Σ. Ἔλιοτ, Δέν εἶναι ἡ ποίηση πού προέχει. Δοκίμια γιά τήν ποίηση καί τούς ποιητές, μετάφραση-σχόλια Στέφανος Μπεκατῶρος, ἐκδ. Πατάκη, Ἀθήνα 2001, 2002, σελ. 41.
[5] Τ. Σ. Ἔλιοτ, ἔν. ἀν., σελ. 230.
[6] Τ.Σ. Ἔλιοτ, “Οἱ εὐθύνες τοῦ Λογοτέχνη”, Ἀγγλοελληνική Ἐπιθεώρηση, τόμος Α‘, Μάϊος 1945, σελ. 166. Παρατίθεται καί στό Τ. Σ. Ἔλιοτ, Δέν εἶναι ἡ ποίηση πού προέχει. Δοκίμια. γιά τήν ποίηση καί τούς ποιητές, μετάφραση-σχόλια Στέφανος Μπεκατῶρος, ἐκδ. Πατάκη, Ἀθήνα 2001, 2002, σελ. 40.
[7] Κρίστοφερ Λάς, Ἡ κουλτούρα τοῦ ναρκισσισμοῦ, μετάφραση Βασίλη Τομανᾶ, ἐκδ. Νησίδες, Ἀθήνα χ.χ., σελ. 127.
[8] Ἰωάννου Συκουτρῆ, Ἐκλογή ἔργων, ἐκδ. Κάκτος, Ἀθήνα 1997, σσ. 564-565-567.

Πρώτη έντυπη δημοσίευση περιοδικό Κοράλλι, τεῦχος 11, Δεκέμβριος 2016.

Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα είναι έργο του Ιταλού (1665 – 1747) Giuseppe Maria Crespi.

Πηγή: Αντίφωνο

Ετικέτες: T. S. Eliot Thomas Stearns Eliot Αρχαία Ελληνικά Ἑλληνικά Ιωάννης Συκουτρής Κλασσικές γλώσσες Λατινικά Περιοδικό Κοράλλι Πνευματικές αξίες Τόμας Στερνς Έλιοτ Φώτης Σχοινᾶς Χριστιανισμός