Οι Έλληνες της Μικρά Ασίας στην επανάσταση του 1821
Η συμβολή των Ελλήνων της Μικράς Ασίας στην επανάσταση του 1821 χαρακτηρίζεται από μεταγενέστερους συγγραφείς ως «αποσιωπημένο» κομμάτι της νεότερης ιστορίας μας, παρότι αποδείχθηκε σημαντική σε αυτοθυσία. Ίσως είναι υπερβολικό να μιλούμε για αποσιώπηση, διότι η συμβολή των Ελλήνων Μικρασιατών στην Εθνοαπελευθέρωση έχει καταγραφεί σε αρκετά βιβλία. Μάλλον παρατηρείται απουσία αναλυτών που θα καταγράψουν την αιτιοκρατική δυναμική της συμβολής, εστιάζοντας: στους λόγους συμμετοχής. Διότι, ιστορική συνέπεια και ιδεολογικό υπόβαθρο της συμμετοχής ήταν, για πολλαπλή φορά στην Ιστορία, το γεγονός ότι οι Μικρασιάτες Ρωμηοί διατηρούσαν ελληνική συνείδηση και συναισθάνονταν αδελφικά και ομοεθνικά τις προσπάθειες του απανταχού Ελληνισμού –περισσότερο δε των Ελληνορθόδοξων σε σχέση με τους άλλους ομόγλωσσους ή ομόθρησκους πληθυσμούς.
Πληροφορίες για μελέτη δίνουν τα κινήματα που εμφανίσθηκαν εντός κι εκτός του ελλαδικού εδάφους, προσφέροντας επαναστατικές σπίθες ξεσηκωμού αλλά και έμψυχο υλικό στους αγώνες που ακολούθησαν. Αποτελεσματικότερα έδρασαν όσα κινήματα συνάντησαν πυρήνες από ισχυρές οικογένειες ή ελληνικές κοινότητες. Τέτοιοι πυρήνες διέλαμψαν στην Κρήτη, την Ιωνία, τη Θράκη, την Καππαδοκία, τα νησιά, τους εύπορους μικρασιατικούς χώρους μέχρι ακόμη και τα ευρωπαϊκά κέντρα.
Οι ελληνικές αποικίες της Ρωσίας διέθεταν το κοινωνικό πλαίσιο και τα τοπολογικά πλεονεκτήματα για να διαδραματίσουν την έδρα και το κέντρο χρηματοδότησης των οργανωμένων επαναστατικών επιχειρήσεων. Συγκέντρωναν οικονομικά ισχυρές και πνευματικά ανθηρές ελληνικές κοινότητες. Διακρίνεται η συμβολή τους στο κίνημα της Φιλικής Εταιρίας που γαλουχήθηκε στον ρωσικό Πόντο και υπήρξε θεμέλιο και πρωτοστάτης του μεθοδευμένου Αγώνα. Ειδικά η Οδησσός κατοικούνταν κατά 80% από Πόντιους Μικρασιάτες τον καιρό εκείνο. Σημαντικές εκπρόσωποι της ποντιακής συμμετοχής υπήρξαν οι οικογένειες των Υψηλαντών και των Μουρούζηδων, που έδωσαν τα πάντα στον Αγώνα. Αλλά, η σύσταση του πληθυσμού των ελληνικών κοινοτήτων περιλάμβανε και σημαντικό αριθμό οικονομικών μεταναστών ή φυγάδων από τις υποβαθμισμένες οικονομικά νοτιοανατολικές περιοχές της Λυκαονίας, Καππαδοκίας. Λιγοστά ονόματα αγωνιστών διασώθηκαν, κι αυτά δια της προφορικής Παραδόσεως. Εξίσου δύσκολο είναι να εντοπιστεί από ποιά μέρη της Ανατολίας προέρχονταν οι Μικρασιάτες αγωνιστές, διότι οι μαρτυρίες τους αναφέρουν γενικά ως «προερχόμενους από τη Μικρά Ασία».
Το 1814 ιδρύεται η Φιλική Εταιρεία στην Οδησσό. Εύποροι ομογενείς χρηματοδοτούν πρόθυμα. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης συγκροτεί τον Ιερό Λόχο, αποτελούμενο από 500 σπουδαστές μεταξύ των οποίων πολλοί Πόντιοι και Θράκες Έλληνες[*]. Αναλαμβάνοντας τη Γενική Αρχηγεία της Φιλικής Εταιρείας ο Αλέξανδρος Υψηλάντης υψώνει τη σημαία της Επανάστασης στο Ιάσιο της Μολδοβλαχίας στις 24 Φεβρουαρίου, εκδίδοντας προκήρυξη της Επανάστασης με τον τίτλο «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος», μία προκήρυξη μεγάλου συμβολικού και ουσιαστικού περιεχομένου. Γράφει λαμπρές σελίδες πατριωτικής δράσης. Ο αδελφός του, Δημήτριος, συνεχίζει επάξια την οικογενειακή πατριωτική παράδοση μέχρι την τελευταία μάχη της Επανάστασης, στην Πέτρα.
Θράκες συμμετείχαν στο Επαναστατικό σώμα του μυημένου στη Φιλική Εταιρία Εμμανουήλ Παπά στη Μακεδονία-Χαλκιδική και στο επαναστατικό σώμα του Καρατάσου. Ο Επίσκοπος Μαρώνειας Κωνστάντιος ηγήθηκε σώματος επαναστατών από τη Μαρώνεια. Στη Μονή Εσφιγμένου στο Άγιο Όρος (Μάρτης 1821), μετά τη Θεία Λειτουργία ευλογεί τον Εμμανουήλ Παπά που κηρύττει την Επανάσταση στη Μακεδονία. Γνωστή επίσης είναι η προσφορά του, μυημένου στην Φιλική Εταιρεία, καπετάν Αντώνη Βισβίζη και της συζύγου του Δόμνας από την Αίνο της Ανατολικής Θράκης.
Από τους κορυφαίους εμπνευστές της ελληνικής πολιτικής αναγέννησης, ο Αδαμάντιος Κοραής, ήταν Σμυρνιός. Το κίνημα της Φιλικής Εταιρείας είχε βρει γόνιμο έδαφος στην Ιωνία. Οι παραθαλάσσιες ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας έδιναν σημαντική βοήθεια στους επαναστάτες, προκαλώντας την οργή των Οθωμανών. Δεν είναι τυχαίο ότι, στην επαναστατημένη Ελλάδα του 1821, και ιδιαίτερα στον Μοριά, κατέβηκαν πολλοί εθελοντές για να πολεμήσουν και το έπραξαν με ξεχωριστή γενναιότητα.
Όλοι αυτοί οι «Ελληνορθόδοξοι» Ρωμηοί διακήρυτταν την ελληνική τους συνείδηση, παρόλο που τα οθωμανικά-και κατόπιν τα τουρκικά καθεστώτα-τους επιφύλασσαν δυσμενείς συνέπειες για την επιλογή τους αυτή. Γι’αυτό, είχαν ανάγκη να εισχωρήσουν στον Αγώνα ώστε να διεκδικήσουν τις ελευθερίες τους.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, για να κατανοηθεί αυτή η ανάγκη των Μικρασιατών, αποτελεί η Ιωνία. Η Ιωνία υπήρξε χώρος μεγάλης οικονομικής και πνευματικής ανάπτυξης των Ελλήνων. Η Σμύρνη αποτελούσε το δεύτερο εθνικό κέντρο μετά την Κωνσταντινούπολη. Τα σχολεία της, όπως και τα σχολεία και το τυπογραφείο των Κυδωνιών(Αϊβαλί), υπήρξαν εστίες με μεγάλη πνευματική ακτινοβολία. Με αφορμή την ανατίναξη κάποιου οθωμανικού πλοίου από μπουρλοτιέρηδες στο λιμάνι της Ερεσσού, δόθηκε εντολή για την καταστροφή του Αϊβαλιού και τη σφαγή των 30.000 Ελλήνων κατοίκων του. Ο Δημήτρης Φωτιάδης περιγράφει συγκλονιστικά την καταστροφή της ιωνικής πόλης και τη σφαγή(Ιούνιος 1821) που άφησε μεγάλες πληγές στις μνήμες των θυμάτων[*]. Οι διωγμοί εις βάρος Ελλήνων, μετά το Αϊβαλί, συνεχίστηκαν ως τον Δεκέμβριο στη Σμύρνη και στο Κουσάντασι. Μεγάλος αριθμός των κατοίκων αναγκάζεται να εγκαταλείπει την Ιωνία και να καταφεύγει στην Ελλάδα. Μέχρι και το 1834 καταφεύγουν στον Πειραιά πρόσφυγες από τη Χίο και την Ιωνία. Αντιλαμβάνεται κανείς το καμίνι της κοινωνικής ανάδρασης που ακολούθησε.
Το 1826 ο Σμυρνιός Ιωάννης Καρόγλου συγκροτεί στην Πελοπόννησο την «Ιώνιο Φάλαγγα» με σκοπό «…να κατασταθώσιν ούτω χρησιμώτεροι εις τον υπέρ της ελευθερίας ιερού ελληνικού αγώνα». Με τη Φάλαγγα, Ίωνες Μικρασιάτες συμμετέχουν συγκροτημένα στην Επανάσταση. Εκστρατεύουν στη νότια Πελοπόννησο αντιμέτωποι του Ιμπραήμ, πολεμούν στις μάχες του χωριού Μεχμέταγά και του Μπασαρά, στις μάχες της Αττικής, της Δόμβραινας, της Αράχοβας, του Διστόμου και της Ακρόπολης των Αθηνών. Όταν το ιωνικό αυτό στρατιωτικό σώμα διαλύθηκε το 1827, οι περισσότεροι από τους άντρες του εντάχθηκαν αργότερα στις στρατιωτικές ομάδες που οργάνωσε ο Καποδίστριας.
Δεν είναι τυχαίο δηλαδή, ούτε περιορίζεται γεωγραφικά στον Εύξεινο Πόντο, αυτό το ελληνόψυχο ιδεολογικό υπόβαθρο. Η υποτέλεια στην οποία υποχρεώθηκε να ζήσει ο βυζαντινός κόσμος μετά την υποταγή στους μογγολικής καταγωγής Οθωμανούς, η βία και οι θρησκευτικές διακρίσεις -με τους περιορισμούς της λατρευτικής ζωής, τα μειωμένα πολιτικά προνόμια και τη βαριά φορολογία εις βάρος των Χριστιανών-, ήταν σημαντικοί λόγοι που το στοιχείο των Ελλήνων κράτησε την εθνική συνείδηση και άντεξε, έτσι, την παρακμή.
Αποσιωπώντας τη συμβολή των Μικρασιατών Ελλήνων στον απελευθερωτικό αγώνα του 1821, ουσιαστικά αποσιωπάται η συλλογική συνείδηση των Ελλήνων εξαιτίας της οποίας η συμβολή τους όχι μόνον εκδηλώθηκε στον απελευθερωτικό Αγώνα αλλά και αναδείχθηκε οργανωτικά πρωταγωνιστική για την έκβασή του. Μαζί της, αποσιωπάται η συμβολή όλου του κόσμου που πλαισίωσε με συμπάθεια, με αίσθημα δικαιοσύνης και με αλληλεγγύη και στήριξε με διάφορους τρόπους τον Ελληνισμό που άκμασε έξω από τα ελλαδικά σύνορα.
