Τα γνωρίσματα του ηγέτου κατά τον Πλάτωνα

Αναστασία Δημητρακοπούλου*

Στην ανά χείρας μελέτη διερευνούμε τις απόψεις του Πλάτωνος για τον φιλόσοφο-βασιλιά, όπως καταγράφονται στα έργα του.

Ειδικότερα, ο Πλάτων υποστηρίζει ότι ο φιλόσοφος-βασιλιάς είναι το κατάλληλο πρόσωπο, για να αναλάβει την διακυβέρνηση της πολιτείας, εφόσον φθάσει στην κατάλληλη ηλικία και έχει ολοκληρώσει τα στάδια της εκπαιδεύσεως. Αυτή η πρόταση θέτει στο επίκεντρο την κυριαρχία του λόγου και του πνεύματος, θεωρώντας ότι δύνανται να αποτελέσουν την δημιουργική δύναμη του αναγεννημένου κόσμου¹. Ο φιλόσοφος δεν αποσκοπεί στην μεταβολή των κοινωνικών και των πολιτικών συστημάτων, αλλά στην αλλαγή των ανθρώπων, που τα θεμελιώνουν. Γι’ αυτό υποστηρίζει ότι η διακυβέρνηση της πολιτείας ανήκει στους φιλοσόφους. Όταν υπάρχουν οι άξιοι ηγέτες, τότε θα πραγματοποιηθούν αναγκαίως οι ορθοί πολιτικοί οργανισμοί και θα βρεθεί ο δρόμος προς την δικαιοσύνη².

Ο Πλάτων διαφωνούσε με τον τρόπο εξασκήσεως της πολιτικής της εποχής του και την θεωρούσε ως σφάλμα, οπότε ήταν επιτακτική η ανάγκη της αλλαγής, η οποία έπρεπε να επέλθει από τα θεμέλια. Η πολιτική, βεβαίως, προσωποποιείται στον ηγέτη, γι’ αυτό ο φιλόσοφος καταφέρεται εναντίον των πολιτικών της εποχής. Πολιτικά πρόσωπα, όπως ο Θεμιστοκλής και ο Περικλής δεν διαφεύγουν από την μήνιν του, διότι πιστεύει ότι συνέβαλαν στην καταστροφή της πατρίδος τους: «ἄνευ γὰρ σωφροσύνης καὶδικαιοσύνης λιμένων καὶνεωριών καὶτειχῶν καὶφόρων καὶτοιούτων φλυαριῶν ἐμπεπλήκασι τὴν πόλιν³». Οι συγκεκριμένοι πολιτικοί δεν γνώριζαν την Ιδέα της πολιτικής, ειδάλλως θα τους έδειχνε τον σκοπό της, πράγμα που σημαίνει ότι δεν εισχώρησαν στην ουσία της πολιτικής, αλλά παρέμειναν στην επιφάνεια των πραγμάτων⁴. Τα λάθη και οι πνευματικές συγχύσεις οφείλονται στην λανθασμένη αντίληψη του Αγαθού. Ο άνθρωπος, ο οποίος δεν αντιλαμβάνεται ποιο είναι το αγαθό αδυνατεί να καθοδηγήσει τους υπολοίπους στον αληθή βίο, επιπλέον, δεν αντικρίζει την πολιτική ζωή στο πλαίσιο των αιώνιων αρχών, γεγονός που επηρεάζει την πορεία της πόλεως. Μόνον ο διατριβών με την φιλοσοφία δύναται να κατακτήσει την αληθινή καθολική επιστήμη και ανακαλύπτει τον λογικό χαρακτήρα της πραγματικότητος⁵.

Η επιλογή του βασιλιά –φιλοσόφου δεν είναι τυχαία, αλλά μόνο αυτός εκ των πολιτών δεν αποβλέπει στην ικανοποίηση των σωματικών επιθυμιών και δεν παρασύρεται από την σφοδρότητα των παθών του. Ο φιλόσοφος–βασιλιάς δεν χαρακτηρίζεται από τα μειονεκτήματα της φιλοχρηματίας και της δοξομανίας, αλλά άρχει η ψυχή του επί του σώματος ως θεϊκή και ως κάτοχος της φρονήσεως⁶. Ο αρμονικός συνδυασμός των τριών μερών της ψυχής, όπου ο λόγος έχει τον έλεγχο συνιστά τον ιδεώδη άνθρωπο⁷. Ο βίος, ο οποίος βασίζεται στην φιλοσοφία οδηγεί την ψυχή στην τέλεια κατάσταση, δηλαδή στο να ομοιάσει με το θείο όσο το δυνατό καλύτερα⁸. Ο φιλόσοφος θα οδηγήσει στον ευδαίμονα βίο τους πολίτες, δια της αρετής, διότι κατέχει την αληθή γνώση και την σοφία. Η διανοητική ανωτερότητα τον οδηγεί στην σύλληψη των αφηρημένων ιδεών, αλλά και την ανάπτυξη του ευγενούς χαρακτήρα. Οι ιδιότητες αυτές σε συνδυασμό με την πείρα στην διοίκηση του κράτους δημιουργούν ένα ανώτερο πρότυπο ανθρώπου από εκείνο του πολιτικού. Ο φιλόσοφος διαπνέεται από την ύψιστη ιδέα του αγαθού και προς αυτήν προσαρμόζει τους σκοπούς των πράξεών του. Ο πολιτικός δρα με γνώμονα τις απαιτήσεις του πλήθους, ενώ ο φιλόσοφος –βασιλιά εκκινεί από τις απαιτήσεις του ανώτατου ηθικού και διανοητικού χαρακτήρος, δηλαδή αντιπαραβάλλεται από την μία η ψυχολογία του πλήθους και από την άλλη η σύνδεση της ηθικής με την πολιτική⁹. Ο βασιλιάς-φιλόσοφος κατευθύνει το άδικο και αμαθές πλήθος προς τον ενάρετο βίο. Οι υπόλοιποι πολίτες οφείλουν να κατανοήσουν ότι ο βίος εντός μίας άδικης πολιτείας δεν τους ωφελεί, ενώ η ευδαιμονία ευρίσκεται στην δίκαιη πόλη, η οποία κυβερνάται από έναν σώφρονα και συνετό άρχοντα, δηλαδή τον φιλόσοφο. Επομένως, οι ίδιοι οι φιλόσοφοι είναι αναγκαίο να πείσουν τους πολίτες για την δικαιοσύνη, κυρίως, με την αλήθεια των λόγων και των πράξεών τους¹⁰. Η βάση των μεταρρυθμίσεων της πολιτείας είναι πολιτική και ηθική· στους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους αυτά τα δύο πεδία δεν διαχωρίζονται, αλλά συνδέονται στενώς δια της εκπαιδεύσεως και την εν γένει παιδεία, που λαμβάνουν οι πολίτες. Ο πολιτικός, ο οποίος έχει λάβει φιλοσοφική παιδεία είναι προετοιμασμένος, ούτως ώστε να επωμιστεί την ευθύνη της διακυβερνήσεως της πόλεως. Δεν έχει ανάγκη την παροχή του χρόνου και της θετικής προδιαθέσεως των πολιτών, ούτως ώστε να αποδείξει την αξία και τις ικανότητές του. Τα γνωρίσματα, τα οποία διακρίνουν τον ηγέτη είναι η διατύπωση σαφών στόχων, ο ακριβής λόγος, η αποφασιστικότητα, η εμπιστοσύνη που επιδεικνύει στην εφαρμογή των σκοπών του και η απουσία της απληστίας.

Αναδύεται το ερώτημα, εάν μόνο ο βασιλιάς –φιλόσοφος δύναται να κατακτήσει την δικαιοσύνη ή και άλλοι εκ των πολιτών. Ο Πλάτων ορίζει την ατομική δικαιοσύνη, η οποία αποτελεί γνώρισμα των πολιτών, που διαθέτουν γνώση (επιστήμη) και αυτοί, βεβαίως, είναι οι φιλόσοφοι. Στον ορισμό της δικαιοσύνης αναφέρει ότι ο πολίτης πρέπει να διαθέτει σοφία, δεδομένου ότι η δικαιοσύνη προϋποθέτει την σοφία, δηλαδή περιορίζεται σε μία μικρή ομάδα ανθρώπων, οι οποίοι είναι κατάλληλοι να αναλάβουν αξιώματα εντός της πόλεως¹¹. Η άποψη αυτή διαφοροποιείται στους Νόμους, όπου στόχος της πόλεως είναι η κατάκτηση της αρετής εκ μέρους όλων των πολιτών, πράγμα που σημαίνει ότι όλοι οι πολίτες θα είναι δίκαιοι. Εν προκειμένω, η κατάκτηση της αρετής καθίσταται ευρύτερη. Η έκταση, όμως, της μεταβολής είναι τόσο μεγάλη, ούτως ώστε όλοι οι πολίτες δυνητικά να αναλαμβάνουν τα αξιώματα και να γίνονται φιλόσοφοι; Επιπλέον, ποιοί παράμετροι επέδρασαν στην πλατωνική διανόηση, ούτως ώστε να υπάρξει αυτή η μετατροπή¹²;

Ο μύθος του σπηλαίου απεικονίζει «την επίδραση της παιδείας και την έλλειψή της στην φύση μας¹³». Οι φιλόσοφοι αισθάνονται πιο ευτυχείς εν σχέσει προς τους υπόλοιπους πολίτες, διότι έχουν αντικρίσει το Αγαθό και έχουν συνειδητοποιήσει τον διαφορετικό τρόπο τόσο της σκέψεως όσο και του βίου τους. Θα αισθάνονταν ιδιαιτέρως δυστυχείς, εάν έπρεπε να επιστρέψουν στον πρότερο βίο τους, διότι πλέον κατέχουν την αλήθεια και γι’ αυτό καλοτυχίζουν τον εαυτό τους γι’ αυτήν την μεταλλαγή¹⁴. Χρέος τους, όμως, είναι η διαβίωση εντός του οργανωμένου συνόλου και η προσπάθειά τους να επικρατήσουν οι αξίες και οι απόψεις εκείνες, οι οποίες θα συντελέσουν στην μεταβολή της κοινωνικής, της ηθικής και της πολιτικής καταστάσεως. Μόνον αυτοί διαθέτουν το δικαίωμα του ἄρχειν και του ἄρχεσθαι, διότι είναι ορθώς πεπαιδευμένοι, έχοντας λάβει το είδος της παιδείας, που καθιστά ενάρετο τον πολίτη και όχι αυτήν, που προσφέρει αποκλειστικώς γνώσεις. Το συγκεκριμένο απόσπασμα αναγνωρίζει ότι όλοι οι πολίτες διαθέτουν το δικαίωμα της συμμετοχής στα κοινά και της αναλήψεως δημόσιων αξιωμάτων θέτοντας, βεβαίως, μία βασική προϋπόθεση, την ορθή διαπαιδαγώγηση. Μία εκ των βασικών αρχών της παιδείας είναι ο πολίτης να μαθαίνει να κυβερνά και να κυβερνάται με δικαιοσύνη, αποφεύγοντας τις κοινωνικές αδικίες και την μεροληπτική στάση των πολιτικών, οι οποίοι ασχολούνται με την πολιτική, αποσκοπώντας στην εξυπηρέτηση των συμφερόντων της κοινωνικής τάξεως που εκπροσωπούν¹⁵. Ο G. Vlastosπαρατηρεί ότι: «η δικαιοσύνη αποτελεί συνθήκη που, κατά τον Πλάτωνα, μπορεί να υπάρξει σε πρόσωπα που τους λείπει η φιλοσοφική γνώση, αλλιώς δεν θα αποδιδόταν στους «ευγενείς» γεωργούς των Νόμων». Κατ’ αυτόν, η έλλογη σκέψη δεν είναι αναγκαίο να είναι η φιλοσοφική, για να κάνει την δουλειά της. Εξάλλου, οι πολίτες εθίζονται στο αγαθό από την παιδική ηλικία, όπως συμβαίνει και με τους φιλοσόφους. Εκτός από την διανοητική εμπειρία των φιλοσόφων, σημαντική πτυχή καταλαμβάνει η καλλιέργεια των αισθήσεων, του συναισθήματος και της σωστής γνώμης¹⁶. Η πρόταση αυτή δικαιολογεί την άποψη του Πλάτωνος ότι η δικαιοσύνη κατακτάται απ’ όλους τους πολίτες, δίχως, την προϋπόθεση της Πολιτείας, που είναι η σοφία. Αν και στους Νόμους καθίσταται σαφές ότι μόνο, οι βασιλείς - φιλόσοφοι άρχουν, πράγμα που δεικνύει για άλλη μία φορά την προτίμηση του φιλοσόφου προς την προσωπική διακυβέρνηση της πόλεως του ενός ανθρώπου, ο οποίος διαθέτει την υπέρτατη σοφία και γνώση. Η εμφάνιση ενός τέτοιου ανθρώπου καθιστά αδύναμη την ύπαρξη των νόμων για την άσκηση της εξουσίας, διότι ο ίδιος προσωποποιεί τις αρετές, που οι γραπτοί κώδικες εκφράζουν και διαφυλάττουν¹⁷. Η δικαιοσύνη αποτελεί την συνισταμένη πολλών αρετών, άρα κατακτάται, εφόσον ο πολίτης τις διαθέτει. Κατά τον Πλάτωνα, δύο είναι οι καθοριστικοί παράμετροι του ψυχοσωματικά τέλειου ανθρώπου: 1\ η αγαθή φύση και 2\ η ορθή παιδεία¹⁸. Οι πολιτικοί είναι αληθινοί κυβερνήτες, εφόσον διαθέτουν την γνώση του κυβερνᾶν και αντιστοίχως αληθινό κράτος είναι αυτό, που διαθέτει τέτοιους κυβερνήτες¹⁹. Η πολιτική κοινωνία αποτελεί μια συνεκτική ενότητα μέσω «της συντονιστικής δύναμης μιας πολιτικής επιστήμης βασισμένης στην γνώση». Αυτή η γνώση αποκτάται από λίγους πολίτες ή πολλές φορές από τον έναν, γεγονός που συνεπάγεται ότι το πλήθος αδυνατεί να αποκτήσει την πολιτική επιστήμη²⁰.

Ο Πλάτων δεν εμφανίζει ενιαία στάση στο ζήτημα του ηγέτου. Στην Πολιτεία ο βασιλιάς φιλόσοφος είναι αφιερωμένος στην γνώση, δρα εκτός της υλικής πραγματικότητος, αποσκοπώντας να κατευθύνει τους ανθρώπους πρός το ιδανικό. Είναι συγγενής προς την αλήθεια και τις αρετές και έχει λάβει την κατάλληλη παιδεία δια της οποίας έχει τελειοποιηθεί πνευματικώς και ηθικώς²¹. Στους Νόμους ο ηγέτης πρέπει να φροντίζει για την ενότητα της πολιτείας και για την ομόνοια των πολιτών, δίχως, όμως, να αναζητεί την ιδεώδη μορφή του βασιλιά-φιλοσόφου²². Επιπλέον, η πολιτεία των Νόμων διέπεται από νόμους, τους οποίους όλοι οφείλουν να τηρούν, άρχοντες και αρχόμενοι. Στην Πολιτεία απουσιάζει ο νόμος και ο βασιλιάς-φιλόσοφος κατέχει την ευθύνη της λήψεως των αποφάσεων. Η ανυπαρξία του νόμου σημαίνει ότι η ελεύθερη βούληση του ηγέτου υπαγορεύει τις αποφάσεις για τις υποθέσεις της πολιτείας, ενώ η ύπαρξη του νόμου θα δήλωνε ότι η ελεύθερη βούληση του ηγέτου πίπτει σε λάθη, γεγονός που αντιβαίνει στην φύση του βασιλιά-φιλοσόφου²³.

Η κατοχή ενός δημοσίου αξιώματος δεν αποτελεί ένα στάδιο προεργασίας για εκκολαπτόμενους ηγέτες, οι οποίοι μελλοντικά θα αποδείξουν τις ικανότητές του, αλλά ο ηγέτης κρίνεται από την έναρξη της αναλήψεως των καθηκόντων του. Ο ηγέτης θέτει στόχους και μάχεται για την υλοποίησή τους επιλέγοντας τους ανθρώπους, που θα είναι συνοδοιπόροι του. Ο συμβιβασμός και οι υποχωρήσεις δεν αποτελούν γνώρισμα του χαρακτήρος του και, ιδίως, όταν πρόκειται να συμβιβαστεί με την μετριότητα. Ενδιαφέρεται για την ευημερία των πολιτών, καθώς και την παιδεία αυτών, ούτως ώστε οι πολίτες να αναπτύξουν την συλλογική συνείδηση και την αξιοπρέπεια.

*Δρ. Φιλοσοφίας του Παν\μίου Αθηνών

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

E. Barker, Ο Πολιτικό Στοχασμός στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Κ. Κολιόπουλος, εκδ. Ποιότητα, Αθήνα 2007.

C.Bobonich, Utopia Recast. His Latest Ethics and Politics, Clarendon Press, Oxford, 2002.

Α. Δημητρακοπούλου, Η Έννοια της Παιδείας κατά τα Πολιτικά του Αριστοτέλους, Διατριβή επί Διδακτορία, Παν\μιο Αθηνών, Αθήνα 2010.

W.K.C. Guthrie, Σωκράτης, μτφρ. Τ. Νικολαϊδης, εκδ. Μ.Ι.ΕΤ., Αθήνα 2005, τίτλ. πρωτ. Socrates, CampridgeUniversityPress, 1971.

Η. Θερμός, Η Πολιτική Σκέψη των Πλάτωνα και Αριστοτέλη στην Κλασική και Σύγχρονη Εποχή, εκδ.Παν\μιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2010.

T. Irwin, Κλασική Σκέψη, εκδ. Πολύτροπον, Αθήνα 2005.

Nea-KyunKim, Η Έννοια του Ανθρώπου κατά τον Πλάτωνα και τον ChuHsi, Διατριβή επί Διδακτορία, Παν\μιο Αθηνών, Αθήνα 1985.

A.E. Taylor, Πλάτων: Ο Άνθρωπος και τοΈργο του, τίτλ. πρωτ. Plato. The man and his work, Methuen & Co Ltd, London 1978, μτφ. Ι. Αρζόγλου, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ, γ΄έκδοση, α΄έκδ. 1990, Αθήνα.

Κ. Τσάτσος, Η Κοινωνική Φιλοσοφία των Αρχαίων Ελλήνων, εκδ. Εστία, Αθήνα 20059.

G. Vlastos, Πλατωνικές Μελέτες, μτφρ. Ι. Αρζόγλου, ΜΙΕΤ, Αθήνα 20002.

Πηγή: Αντίφωνο

Σημειώσεις