Τι ήταν η Σμύρνη

Ἀποψη της Σμύρνης από την προκυμαία: Διακρίνονται οι εκκλησίες της Αγ. Φωτεινής, του Αγ. Στεφάνου και του Αγ. Γεωργίου (φωταρχείο Πέτρου Μεχτίδη)
Πηγή: Πεμπτουσία

ὃ βλέπεις γράψον εἰς βιβλίον καὶ πέμψον ταῖς ἑπτὰ ἐκκλησίαις, εἰς Ἔφεσον καὶ εἰς Σμύρναν καὶ εἰς Πέργαμον καὶ εἰς Θυάτειρα καὶ εἰς Σάρδεις καὶ εἰς Φιλαδέλφειαν καὶ εἰς Λαοδίκειαν.
Ἀποκάλυψις 1,11

Η πυρπόληση της Σµύρνης και η σφαγή και ο διασκορπισµός των κατοίκων της διήγειρε εκτεταµένο ανθρωπιστικό και θρησκευτικό ενδιαφέρον σχετικά µε τις πρωτοφανείς δοκιµασίες των λαϊκών μαζών πού τις είχαν υποστεί. Υπάρχει όµως και ένας άλλος κύκλος ανθρώπων στις Ηνωµένες Πολιτείες, όχι πολυάρθιµος πού εθλίβει βαθύτερα απ' την τύχη της αρχαίας αυτής πόλεως: οι κλασικοί λόγιοι και ιστορικοί.

Τα βλέµµατα των λογίων ήδη αφότου έγιναν οι μεγάλες ανακαλύψεις του Schliemann, στράφηκαν προς την νήσο Κρήτη, όπου, όπως τώρα είναι γνωστό, υπήρξε ένας πολιτισµός ανωτέρου επιπέδου, πού ήταν σύγχρονος με τον πρώιµο Αιγυπτιακό και του οποίου προφυλακές αποτελούσαν οι αρχαίες πόλεις Τύρινς και Μυκήναι. Είναι πιθανό, ότι οι πρόγονοι των βασιλικών οίκων των πόλεων αυτών είχαν έλθει αρχικά απ' την Μικρά Ασία και είναι δυνατό η σύλληψη της ιδέας των αγριωπών μεγάλων λεόντων πού είναι στηµένοι υπεράνω της πόλεως ιών Μυκηνών να συµβόλιζαν το θάρρος των βασιλέων της πόλεως αυτής και να είχαν εισαχθεί απ' την Μικρά Ασία. Ο Θησέας, ο θελκτικός και ροµαντικός αυτός ήρωας, πού τελικά έγινε ένας απ' τους ηγεµόνες της μυθικής εποχής των Αθηνών έχει σχέση με την Μικρά Ασία δια μέσου των Αµαζόνων, οι όποιες ήσαν ιέρειες της αρχαίας λατρείας της πολύστηθης θεάς της φύσεως της Εφέσου.

Από την Ιωνία ο αρχικός αυτός πολιτισµός ξαπλώθηκε στην Αρχαία Ελλάδα, στην Σικελία, στην Ιταλία και σε όλο το μήκος των ακτών του Ευξείνου Πόντου και τελικά στην Ευρώπη και στην Αµερική. Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Όµηρος ήταν Σµυρνιός η κάτοικος της Μικρας Ασίας και επί αµέτρητα χρόνια τα έπη του ήταν ένα είδος Ιεράς Βίβλου η Αγίας Γραφής και διαµόρφωναν τον χαρακτήρα εκατοµµυρίων ανθρώπων. Ίσως η πρωϊµότερη σύλληψη της ιδέας της μονογαμίας και ασφαλώς η ωµορφότερη προέρχεται απ' τα έπη του Όµηρου. Η ιδέα μας για την οικογένεια είναι Ελληνική και την επήραµε απ’ την Οδύσσεια, πού γράφηκε πιθανώτατα στη Σµύρνη πριν από χιλιάδες χρόνια.

Κατά τη διάρκεια της ζωής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, της λαµπρής, ροµαντικής και τραγικής αυτής ∆υνάµεως, η οποία ανέπτυξε ένα μεγαλοπρεπή πολιτισµό και διετήρησε αναµµένη τη φλόγα της μαθήσεως σ' όλη τη διάρκεια του σκότους του Μεσαίωνος, η Μικρά Ασία ήκµαζε και ήταν η επαρχία πού συνέβαλε περισσότερο απ' όλες στη σταθερότητα και στη δύναµη του όλου κράτους. Τα κατορθώµατα του Νικηφόρου Φωκά και ο μύθος του ∆ιγενή Ακρίτα, πού έχουν απαθανατιστεί σε στίχους, είναι πολύ γνωστά ακόµα και σε κείνους τους λογίους πού δεν είναι ειδικοί στις Βυζαντινές σπουδές. Εκείνη ήταν η εποχή των μεγάλων χωροκοµήτων πού είχαν κοινωνική θέση ηγεµόνος και των οποίων η λησµονηµένη ιστορία θα έπρεπε να είναι ένας ανεξάντλητος θησαυρός για τους ροµαντικούς νουβελίστες. Αργότερα η Ιωνία είχε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον για ολόκληρο το Χριστιανικό κόσµο. Είναι η χώρα των πέντε Πόλεων της Αποκαλύψεως, των Επτά Εκκλησιών και του θαυµαστού μυστικιστικού ποιήµατος του Ευαγγελιστού Ιωάννη. Έξη απ' τις κανδήλες έσβησαν για πάντα πριν από πολλά χρόνια, η κανδήλα όµως της Σµύρνης έκαιε με μεγάλη λάµψη μέχρι την καταστροφή της στις δέκα τρεις Σεπτεµβρίου 1922 απ' τους Τούρκους του Μουσταφά Κεµάλ και το θάνατο του τελευταίου των μεγάλων Ιεραρχών της, του οποίου το μαρτύριο έκλεισε με τρόπο επάξιο την ένδοξη Χριστιανική ιστορία της.

Ο Πολύκαρπος, ο προστάτης άγιος της Σµύρνης, στη διάρκεια της υπάρξεως της σαν Χριστιανικής πόλεως είχε καεί ζωντανός σε ένα αρχαίο στάδιο, του οποίου το περίγραµµα είναι ακόµα ορατό, στις 26 Φεβρουαρίου του 156 μ.Χ. Ο Χρυσόστοµος βασανίστηκε και κατατεµαχίστηκε απ' τον Τουρκικό όχλο μπροστά στο στρατηγείο των Κεµαλικών δυνάµεων στη Σµύρνη στις 9 Σεπτεµβρίου 1922. Στη Μικρά Ασία είχαν συνέλθει οι μεγάλες Χριστιανικές Σύνοδοι της Νίκαιας, της Εφέσου και της Χαλκηδόνος και εκεί γεννήθηκαν οι πατέρες της Εκκλησίας απόστολος Παύλος, και οι δύο Γρηγόριοι. Στήν Έφεσο επίσης κοντά στη Σµύρνη ο Απόστολος Παύλος πάλαιψε με θηρία σαν να ήταν άνθρωποι.

Ελληνικός πολιτισµός είχε αναπτυχθεί πολλές φορές στη Μικρά Ασία και συντριβόταν από Ασιατικές εισβολές: Στην πειό μεγάλη ακµή του δηµιούργησε τις αθάνατες πόλεις της Περγάµου, Σµύρνης, Κολοφώνος, Φιλαδέλφειας, Εφέσου και Αλικαρνασσού. Η όλη χώρα είχε προικιστεί με μικρότερες πόλεις στολισµένες με σχολεία Καλών τεχνών και ωραιότατους ναούς, κι από πολλές απ' αυτές γεννήθηκαν φηµισµένοι ποιητές και φιλόσοφοι. Η Ιωνία αποτελεί νεκροταφείο αρχαίων Ελληνικών πόλεων και καλλιµάρµαρων κωµοπόλεων σχετικά με τις οποίες το ενδιαφέρον των Αµερικανών λογίων άρχισε να αναπτύσσεται ολοένα και περισσότερο. Ένας εκ των πρωτοπόρων στο πεδίο αυτό υπήρξε ο J. R. Sitlington Sterret, πού άφησε μια αλησµόνητη φήµη ανάµεσα στους Αµερικανούς αρχαιολόγους. Το κλίµα της Σµύρνης μοιάζει παρά πολύ με το κλίµα της Νότιας Καλιφόρνιας. Σπάνια χιονίζει το χειµώνα αν όχι και καθόλου και το καλοκαίρι η περιοχή δροσίζεται καθηµερινά από την αύρα της θάλασσας, τον «μπάτη», όπως λέγεται στη Σµυρναϊκή διάλεκτο.

Η πορεία των πλοίων απ' την Αθήνα στη Σµύρνη πηγαίνει ανάµεσα στην Εύβοια και στην Άνδρο και ανάµεσα στα νησιά της Χίου και της Μυτιλήνης, της αρχαίας Λέσβου, περίφηµης σαν πατρίδας της Σαπφούς. Περιτρέχει το μεγάλο ακρωτήρι του Καρά Μπουρνού και μπαίνει στον κόλπο του Ερµού. Αριστερά βρίσκεται η αρχαία πόλη της Φώκαιας. Άποικοι απ' τη Φώκαια ίδρυσαν την Μασσαλία στη Γαλλία πριν μερικές χιλιάδες χρόνια. Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι η σφαγή και η εκδίωξη των κατοίκων της Φώκαιας τον Ιούνιο του 1914 είχε προκαλέσει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και συµπάθεια στη νεώτερη αυτή Γαλλική πόλη.

Ο λιµένας της Σµύρνης είναι ένας απ' τους καλύτερους του κόσµου και μπορεί να συγκριθεί προς εκείνον του Vancouver. Στο μυχό του κόλπου του Ερµού βρίσκεται ένα στενό πού αποτελεί την είσοδο στον ίδιο το λιµένα, μέσα στον όποιο μπορεί ν' αγκυροβολήσει ασφαλώς το μεγαλύτερο πλοίο ανοικτής θάλασσας. Η Σµύρνη είχε αποχτήσει τα τελευταία χρόνια μεγάλη σπουδαιότητα σαν εµπορικός λιµένας. Ενώ άλλοι λιµένες και ιδιαίτερα ο λιµένας της Εφέσου της παλαιάς αντιζήλου της, έχουν κατακλυστεί από φερτές ύλες που κατέβασαν οι ποταµοί, ο λιµένας της Σµύρνης δεν έπαθε το ίδιο γιατί η ιλύς του ∆έλτα του Ερµού είχε σαν αποτέλεσµα να στενέψει το στόµιο του.

Ανάµεσα στα πρώτα πράγµατα πού κάµνουν εντύπωση στον ταξιδιώτη όταν μπαίνει στον κόλπο είναι τα «∆υο Αδέλφια» δηλ. οι δίδυµες βουνοκορφές πού έχουν το ίδιο εντελώς σχήµα. Στα δεξιά βρίσκεται το αρχαίο φρούριο πού είχε βοµβαρδιστεί στη διάρκεια του πολέµου απ' τον Βρεττανικό στόλο και του οποίου τα κανόνια μπορούν να δουν καθαρά οι επιβάτες των ατµόπλοιων. Αµέσως αφού προσπεράσει κανείς το φρούριο, εµφανίζεται η Σµύρνη πού βρίσκεται στον μυχό ενός επιµήκους, άσπρου και ηµικυκλικού όρµου πού μοιάζει με κείνον της Νεαπόλεως, µε τον όποιο έχει σχεδόν την ίδια ωµορφιά, και σκαρφαλώνει τις πλαγιές του βουνού Πάγου, στην κορυφή του οποίου βρίσκονται ένα τείχος και ένα κάστρο. Η ίδια η πόλη μαζί με τα προάστειά της απλώνεται σε μεγάλο μήκος γύρω στο ηµικύκλιο και απ' τα δύο μέρη.

Τον καιρό της καταστροφής της είναι πιθανό ότι οι κάτοικοι της ξεπερνούσαν τις πεντακόσιες χιλιάδες. Η τελευταία επίσηµη στατιστική δίνει τον αριθµό των τετρακοσίων χιλιάδων ατόµων, απ' τα όποια εκατόν εξήντα πέντε χιλιάδες ήταν Τούρκοι, εκατόν πενήντα χιλιάδες Έλληνες, είκοσι πέντε χιλιάδες Εβραίοι, είκοσι πέντε χιλιάδες Αρµένιοι και είκοσι χιλιάδες ξένοι δηλ. δέκα χιλιάδες Ιταλοί, τρεις χιλιάδες Γάλλοι, δύο χιλιάδες Άγγλοι και τρεις χιλιάδες Αµερικανοί.

Ο κυριώτερος τόπος για περίπατο ήταν η προκυµαία, όπου βρίσκονταν το Αµερικανικό θέατρο, το ωµορφότερο κτίριο του είδους του σε όλη την Οθωµανική Αυτοκρατορία, πολλοί κινηµατογράφοι, τα καλύτερα ξενοδοχεία, πολλά μοντέρνα και καλοχτισµένα μέγαρα για γραφεία και εκτός απ' αυτά τα σπίτια των πλουσιωτέρων εµπόρων, ανάµεσα στους οποίους υπήρχαν Έλληνες, Αρµένιοι και Ολλανδοί. Στον ίδιο δρόµο (της προκυµαίας) υπήρχαν πολλά απ' τα προξενεία, ανάµεσα στα όποια το ιδιόκτητο προξενείο της Γαλλίας αποτελούσε μια επιβλητική οικοδοµή, κατάλληλη ακόµα και για πρεσβεία.

Τα κτίρια πού αναφέραµε παραπάνω ήταν πολύ ώµορφα στην εµφάνιση και περιείχαν θησαυρούς από χαλιά, πολύτιµα έπιπλα, έργα τέχνης και σπάνια αντικείµενα της Ανατολής.

Η πόλη ήταν χωρισµένη βασικά σε συνοικίες, αν και αυτό δεν αποτελούσε αυστηρό κανόνα. Η Τουρκική συνοικία βρισκόταν προς Ανατολάς και προς το Νότο και, όπως συµβαίνει συνήθως σε όλες τις Οθωµανικές πόλεις, με ανάµικτο πληθυσµό, κατείχε το υψηλότερο τµήµα της πόλεως, και εκτεινόταν πάνω στις πλαγιές του ορούς Πάγου (όπως είναι και σήµερα, γιατί αυτή δεν κάηκε). Από αρχιτεκτονική άποψη αποτελεί ένα τυπικό σύµφυρµα από ετοιµόρροπα φτωχόσπιτα µε πολύ λίγες οικοδοµές ανώτερου είδους (αν μπορούµε να πούµε πώς υπήρχαν τέτοιες). Προς Ανατολάς είναι συγκεντρωµένοι οι περισσότεροι απ' τους Εβραίους, ενώ η Αρµενική συνοικία βρισκόταν προς Βορραν της Τουρκικής και σε συνέχεια μ' αυτή. Η Ελληνική περιοχή βρισκόταν βορειότερα ακόµη απ' την Αρµενική.

Μιλώντας για τον πληθυσµό της Σµύρνης δεν πρέπει να ξεχάσωµε ν' αναφέρωµε τους «Λεβαντίνους». Φαίνεται πώς υπάρχει κάποια αµφιβολία μέσα στο Αµερικανικό μυαλό σχετικά με το ποιοι ήταν αυτοί, στην πραγµατικότητα. Ο ορός εφαρµόζεται συνήθως σε κάθε κάτοικο της Εγγύς Ανατολής και υποτίθεται ότι περιέχει κάποιον υπαινιγµό δόλου και πονηρίας στις συναλλαγές. Ο «Λεβαντίνος» είναι στην πραγµατικότητα ένας ξένος, πού οι προγονοί του είχαν εγκατασταθεί στη χώρα αύτη πριν από μια η περισσότερες γενεές, πού απόχτησε πλήρη πείρα στις συναλλαγές της Ανατολής, και μιλά τις γλώσσες της και του οποίου μερικοί πρόγονοι ήρθαν σε γάµο με Έλληνες ή Αρµένιους.

Όπως το εννοεί ένας κάτοικος της Ανατολής, ο πληθυσµός της χώρας αυτής αποτελείται από Τούρκους, Έλληνες, Αρµένιους, Εβραίους και Λεβαντίνους. Οι τελευταίοι ευηµερούσαν παρά πολύ και υπάρχουν δυο κωµοπόλεις, ο Μπουτζάς και ο Βουρνόβας και οι δυο σε απόσταση μισής ώρας με τον σιδηρόδροµο απ' την μητρόπολη, πού οι κάτοικοι τους είναι κυρίως απόγονοι Άγγλων, Γάλλων και Ολλανδών, των οποίων οι πρόγονοι είχαν εγκατασταθεί πριν από εκατό χρόνια περίπου στην Εγγύς Ανατολή. Τα δυο αυτά χωριά είναι πολύ ώµορφα. Πολλά απ' τα σπίτια τους είναι επιβλητικά και τα πάρκα και οι ροδόκηποι πού είναι ολόγυρα τους έχουν μια ωµορφιά πού σπάνια βρίσκει κανείς σ' όλο τον κόσµο. Οι ιδιοκτήτες τους ζούσαν (ή ζουν ακόµα, όσοι απ' αυτούς γύρισαν πίσω) τη ζωή μεγαλεµπόρων. Είχαν μπορέσει, με την προστασία των διοµολογήσεων, να συγκεντρώσουν μεγάλες περιουσίες. Οι άνθρωποι αυτοί στενοχωρούνται γενικά όταν τους αποκαλούν «Λεβαντίνους», είναι προσκολληµένοι στην αρχική τους εθνικότητα. Στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσµίου Πολέµου είχαν καταταγεί με ενθουσιασµό στις τάξεις του στρατού και τα Γερµανικά και Τούρκικα κανόνια και άλλα φονικά όργανα είχαν αποδεκατίσει αρκετούς απ' τους αριστοκράτες και πλούσιους νέους του Μπουτζά και του Βουρνόβα.

Η κυριώτερη εµπορική οδός της Σµύρνης ήταν η Rue Franque επί της οποίας βρίσκονταν τα μεγάλα καταστήµατα χονδρικής και λιανικής πωλήσεως των Ελλήνων, Αρµενίων και Λεβαντίνων. Την ώρα πού γίνονταν τα ψώνια το απόγευµα, η οδός αυτή ήταν τόσο γεµάτη από κόσµο, ώστε δύσκολα μπορούσε κανείς να κυκλοφορήσει μέσα σ' αυτή και ανάµεσα στο ποικιλόµορφο πλήθος κυρίες με φορέµατα της τελευταίας μόδας, πού έψαχναν για εµπορεύµατα του είδους πού ψωνίζουν οι κυρίες παντού, αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του πλήθους.

Η κοινωνική ζωή προσέφερε πολλά θέλγητρα. Στα πολυτελή σαλόνια των πλουσίων Αρµενίων και Ελλήνων δίδονταν τσάγια, χοροί, μουσικά «Apres Midi» και εσπερίδες. Υπήρχαν τέσσερις μεγάλες λέσχες: το Cercle de Smyrne, στο οποίο εσύχναζαν κατά το πλείστον Άγγλοι, Γάλλοι και Αµερικανοί. To «Sporting» πού ήταν εγκατεστηµένο σ' ένα ωραίο κτίριο, με κήπο στην προκυµαία. Η Ελληνική Λέσχη και η Εξοχική Λέσχη κοντά στο Αµερικανικό Κολλέγιο με εξαιρετικά γήπεδα για golf και με ιπποδροµίες.

Σε καµµια πόλη του κόσµου δεν ανακατευόταν με τόσο θεαµατικό τρόπο η Ανατολή και η ∆ύση από άποψη υλική όπως στη Σµύρνη, ενώ από πνευµατική άποψη διατηρούσαν τις ιδιότητες του λαδιού και του νερού. Ένα από τα συνηθισµένα θεάµατα στους δρόµους ήταν τα μακριά καραβάνια καµηλιών τα οποία περνούσαν ένα-ένα, δεµένα σε σχοινιά και οδηγούµενα από έναν οδηγό πού καθόταν επάνω σ' ένα γαϊδούρι και φορούσε κόκκινο φέσι και μια χοντρή υφαντή άσπρη κάπα.

Άποψη της περιοχής της γέφυρας των καραβανιών (φωταρχείο Πέτρου Μεχτίδη)
Πηγή: Πεμπτουσία

Τα καραβάνια αυτά έρχονταν απ' το εσωτερικό φορτωµένα με σακκιά σύκων, γλυκόριζας, σταφίδας, ξυλείας, καπνού και χαλιών. Ενώ ο ξένος εύκολα φοβάται απ' τα άχαρα αυτά ζώα, συχνά έβλεπε κανείς μια Ελληνίδα ή Αρµένισσα κυρία με ψηλοτάκουνα παπούτσια και κοµψή τουαλέτα να σκύβει και να σηκώνει το σχοινί ανάµεσα σε δυο καµήλες και να περνά από κάτω. Στο βόρειο άκρο της πόλεως υπάρχει ένας σιδηροδροµικός σταθµός λεγόµενος «Γεφύρι των καραβανιών», γιατί πολύ κοντά εκεί υπάρχει μια παλιά λίθινη γέφυρα με το όνοµα αυτό, επάνω απ' την οποία συνήθιζαν να περνούν τα καραβάνια των καµηλιών πού έρχονταν από πολύ μακρυά π.χ. απ' τη Βαγδάτη ή τη ∆αµασκό.

Ήδη έχοµε πει παραπάνω για την ευθυµία των ντόπιων κατοίκων της Σµύρνης. Ένα απ' τα κυριώτερα μέσα ψυχαγωγίας της Σµύρνης ήταν τα «Πολιτάκια», για τα όποια ρωτούσαν πάντοτε οι ναυτικοί, δηλ. μουσικοί όµιλοι με έγχορδα όργανα, κιθάρες, μανδολίνα και σαντούρια. Αυτοί πού τους αποτελούσαν προσέδιδαν μεγάλη νοστιµάδα στην εκτέλεση τραγουδώντας τοπικά τραγούδια και αυτοσχεδιάσµατα με τη συνοδεία των οργάνων. Οι όµιλοι αυτοί έδιναν νυχτερινά κοντσέρτα στα κυριώτερα καφενεία και συχνά τους καλούσαν για ψυχαγωγία σε δεξιώσεις στα ιδιωτικά σπίτια.

Η ευθυµία των Σµυρνιωτών ήταν σχεδόν ασυγκράτητη και συνεχίστηκε σχεδόν μέχρι τις τελευταίες μέρες, οπότε και έσβησε για πάντα. Στη διάρκεια του Μεγάλου Πολέµου οι Άγγλοι βοµβάρδισαν το φρούριο. Στην αρχή ο κρότος των μεγάλων κανονιών τροµοκράτησε τους κατοίκους, όταν όµως έγινε φανερό ότι οι Άγγλοι δεν σκόπευαν να ρίξουν οβίδες μέσα στην ίδια την πόλη, όλος ο πληθυσµός ανέβαινε στις στέγες των σπιτιών και στα καφενεία για να κυττάζει τις λάµψεις και τις εκρήξεις των βληµάτων. Ο κανονιοβολισµός φαινόταν καθαρά απ' την προκυµαία και έγινε μια τακτική θεατρική παράσταση και πωλούνταν θέσεις σε καθίσµατα επάνω στα πεζοδρόµια σε μεγάλες τιφς.

Όταν πήγαινε κανείς απ' την Ευρωπαϊκή συνοικία — οι Έλληνες και οι Αρµένιοι θεωρούνταν στη Σµύρνη Ευρωπαίοι — στην Τουρκική, ήταν σαν να βρισκόταν μεµιάς στην εποχή των παραµυθιών της Χαλιµάς. Ο πολιτισµός, η συµπεριφορά, η αποµόνωση των γυναικών, οι οποίες ή δεν φαίνονταν καθόλου ή περνούσαν απ' τους δρόµους σκεπασµένες εντελώς, όλα ήταν έτσι πού περιγράφονται στο βιβλίο «Χίλιες και μία νύχτες». Ιδιαίτερα πρέπει ν' αναφέρουµε τους «γραφείς επιστολών» πού συνήθως ήταν καλοσυνάτοι γέροι χοτζάδες και κάθονταν μπροστά σε τραπεζάκια γράφοντας τα ερωτικά γράµµατα και αλλά μηνύµατα πού οι πελάτες τους τους ψιθύριζαν στα αυτιά τους. Παρέες Μουσουλµάνων με τα φέσια τους κάθονταν γύρω γύρω καπνίζοντας τους ναργιλέδες τους δίπλα σε παλιά συντριβάνια ή στη σκιά κληµαταριών.

Τα Αµερικανικά συµφέροντα στη Σµύρνη ήταν πολύ σηµαντικά. Εκτός απ' την πανταχού παρούσα Standard Oil Company, υπήρχαν ο μεγάλος εµπορικός οίκος «Me Andrews and Forbes licorice firm» με τα τεράστια γραφεία της και τις χιλιάδες των υπαλλήλων και εργατών της, όλες οι κυριώτερες καπνεµπορικές εταιρείες, των οποίων οι εργασίες είχαν τζίρο εκατοµµυρίων κάθε χρόνο, οι εξαγωγείς σύκων, σταφίδας και χαλιών και μετά την Ελληνική κατοχή οι εισαγωγείς γεωργικών εργαλείων και αυτοκινήτων.

Υπήρχαν σπουδαία Αµερικανικά εκπαιδευτικά και ανθρωπιστικά ιδρύµατα, καθώς και αρχαιολογικές αποστολές στις Σάρδεις και στον Κολοφώνα. Οι Αµερικανοί πού ενεργούσαν ανασκαφές στις Σάρδεις είχαν κάµει κατά την τελευταία τους εκστρατεία μια σπουδαία ανακάλυψη τριάντα χρυσών νοµισµάτων του Κροίσου τα όποια παρέλαβα εγώ και τα μετέφερα στις Ηνωµένες Πολιτείες αµέσως μετά την καταστροφή της Σµύρνης. Οι ίδιοι Αμερικανοί επέτυχαν με τη βοήθεια μου να κάµουν την πρώτη μεγάλη αποστολή γνησίων γλυπτών από μάρµαρο πού είχε γίνει ποτέ προς οιοδήποτε Αµερικανικό Μουσείο. Τα τελευταία αυτά είχαν σταλεί με πλοίο στην Αµερική στο Metropolitan Museum της Νέας Υόρκης. Όλα όµως αυτά τα νοµίσµατα και γλυπτά στάλθηκαν πίσω απ' την Νέα Υόρκη στην Κωνσταντινούπολη για πολιτικούς λόγους.

Ας μου επιτραπεί να κάµω εδώ μια αρκετά σηµαντική παρέκβαση απ' το θέµα μου για να τονίσω ότι είχα αισθανθεί πολύ βαθύτερη ικανοποίηση όταν μετέφερα τις σηµαντικές αυτές αρχαιότητες στις Ηνωµένες Πολιτείες από κάθε άλλη μεµονωµένη πράξη όλης μου της καριέρας σαν Προξένου. Την ικανοποίηση αυτή συµµερίσθηκε και ο μακαρίτης Howard Crosby Butler, ο οποίος αύξησε την ευχαρίστηση μου με τον απεριόριστο έπαινο του. Εάν ο μέγας αυτός σοφός και τόσο ευγενής κύριος δεν είχε πεθάνει ξαφνικά στο Παρίσι, θα είχε μπορέσει ίσως να παρεµποδίσει τη θυσία του αρχαιολογικού αυτού θησαυρού εξ αιτίας πολιτικών και εµπορικών συµφερόντων, θυσία, πού υπήρξε άσκοπη και παράλογη.

Ανάµεσα στα ενδιαφέροντα αρχαία μνηµεία πού υπάρχουν στη Σµύρνη είναι και δυο υδραγωγεία πού φαίνονται απ' τη σιδηροδροµική γραµµή πού πηγαίνει στο Μπουτζά. Υπάρχει επίσης και ο λεγόµενος «Τάφος του Ταντάλου», του μυθικού ιδρυτού της πόλεως. Η εξαιρετική ύδρευση της πόλεως γίνεται ακόµα και τώρα από μια αρχαία πηγή πού είναι γνωστή με το όνοµα «Λουτρά της Αρτέµιδος».

Ο δρόµος απ' τη Σµύρνη προς τον Μπουτζα περιτρέχει την ώµορφη κοιλάδα της Αγίας Άννας, πού έχει αυτό το όνοµα, γιατί, όπως λέγουν, η αγία είχε ταφεί εκεί. Την ίδια κοιλάδα διαρρέει ο ποταµός πού είναι γνωστός σαν Μελής, στις όχθες του οποίου είχε γράψει κατά πασαν πιθανότητα τα περίφηµα έπη του ο Όµηρος.

Ο πολιτισµός της αρχαίας και ώµορφης αυτής πόλεως ήταν ουσιαστικά Ελληνικός. Οι μεγάλοι κυλινδρόµυλοι του Ναζλή, πού πριν από τον πόλεµο εφωδίαζαν με αλεύρι εξαιρετικής ποιότητας όχι μόνο τον Νοµό της Σµύρνης, αλλά και το υπόλοιπο της Τουρκίας, ακόµα δε έκαναν εξαγωγή απ' αυτό και στην Ευρώπη, είχαν ιδρυθεί από έναν Έλληνα. Απ' τα τριακόσια ενενήντα ένα εργοστάσια της Σµύρνης, τα τριακόσια σαράντα τέσσερα ήταν Ελληνικά και δέκα τέσσερα Τούρκικα. Παρόµοιες στατιστικές θα μπορούσαν να πολλαπλασιασθούν σε αόριστο αριθµό.

Οι δύο κυριώτερες ντόπιες Σχολές — Ελληνικές και οι δύο — ήταν το Οµήρειον Λύκειον για κορίτσια, και η Ευαγγελική Σχολή για αγόρια, η τελευταία αυτή κάτω από Αγγλική προστασία. Οι σχολές αυτές ήταν ακαδηµαϊκά ιδρύµατα μεγάλης αξίας, πού παρείχαν φιλελεύθερη εκπαίδευση, πτυχιούχους των δε απ' τους οποίους πολλοί, άνδρες και γυναίκες, επέτυχαν εντελώς στη ζωή, μπορεί κανείς να συναντήσει σε όλα τα μέρη του κόσµου. Η βιβλιοθήκη της Ευαγγελικής Σχολής είχε αναγνωριστεί από πολλούς λογίους ότι περιείχε μια μεγάλη και ανεκτίµητη συλλογή βιβλίων, χειρογράφων και επιγραφών, πολλά απ' τα όποια είναι αναντικατάστατα.

Ανάµεσα σε άλλες ανεπανόρθωτες απώλειες πού επέφερε η πυρκαϊά και πού πρέπει να αναφέρουµε είναι δυο αρχαιότατα αντίγραφα της Αγίας Γραφής απ' τα όποια το ένα φυλαγόταν σε μια εκκλησία της Σµύρνης και του άλλου την υπεύθυνη φύλαξη είχε αναλάβει μια μικρή Κοινότης Χριστιανών οι όποιοι, όπως λέγεται είχαν ξεφύγει από την Έφεσο, όταν η πόλη αυτή είχε λεηλατηθεί πριν από αιώνες απ' τους Τούρκους και είχαν ιδρύσει ένα μικρό χωριό με τον μοναδικό σκοπό να περισώσουν το ιερό αυτό βιβλίο. Το μέρος αυτό της διηγήσεώς μας δεν θα 'πρεπε να το τελειώσουµε χωρίς ν' αναφέρουµε και τα αρχεία του Αµερικάνικου Προξενείου. Η Σµύρνη είχε ένα απ' τα παλαιότερα προξενικά μας Γραφεία πού περιείχε πολλές εκθέσεις υπογραµµένες απ' τον Daniel Webster και από άλλους εξίσου διάσηµους στην ιστορία μας, ακόµη δε και πολύ ενδιαφέρουσες αναφορές για επιδροµές Βερβερίνων πειρατών και μια έκθεση σχετικά με τη διάσωση ενός περίφηµου Πολωνού πατριώτη από ένα Αµερικανικό καταδροµικό πού είχε ειδοποιήσει ότι θα επέµβει και είχε ζητήσει την απελευθέρωση του από ένα Αυστριακό Πολεµικό, οπού τον κρατούσαν αιχµάλωτο. Η ιστορία του ναυτικού μας περιέχει πολλά συγκινητικά και αξιοθαύµαστα επεισόδια, κατά τα οποία πλοίαρχοι ενήργησαν «επί ιδία ευθύνη» χάριν της δικαιοσύνης και ανθρωπιάς. Τέτοια επεισόδια ήταν πολύ συχνότερα πριν απ' την τελειοποίηση του ασυρµάτου και του υποβρυχίου τηλεγράφου. Είναι μια παρηγοριά να σκέπτεται κανείς ότι το επεισόδιο γενναιότητας πού αναφέραµε παραπάνω συνέβη στον λιµένα της Σµύρνης για να ισορροπήσει, αν ήταν δυνατό, την ιστορία του τόπου αυτού.

Είχα αρχίσει πριν απ' την πυρπόληση της Σµύρνης να ερευνώ τα παλιά αρχεία και να ετοιµάζω μια περίληψη των περιεχοµένων τους. Ανάµεσα στους θησαυρούς του προξενείου υπήρχαν δώδεκα υπέροχες παλιές ξυλογραφίες της ναυµαχίας του Ναυαρίνου, πού παριστάνουν διάφορα στάδια της επιχειρήσεως με πιστές εικόνες των διαφόρων πολεµικών πλοίων με τα ονόµατα τους, τις όποιες επειδή ήταν ατοµική μου ιδιοκτησία, είχα σκοπό να τις χαρίσω στο Υπουργείο μας των Ναυτικών. Πιστεύω πώς δεν σώζονται αλλά αντίγραφα των ξυλογραφιών αυτών.

Η Σµύρνη είναι τώρα ένας σωρός από ερείπια και ένα Τούρκικο χωριό. Εν πάσει περιπτώσει θέλω να πιστεύω ότι η ιστορία επαναλαµβάνεται. Η Σµύρνη, είχε ανοικοδοµηθεί απ' τους Έλληνες μετά την καταστροφή της απ' τους Λυδούς και ο Ελληνικός πολιτισµός επιβλήθηκε και πάλι ύστερα απ' τις θηριωδίες των Τούρκων πειρατών του 1084 και τις τροµερές σφαγές του Ταµερλάνου. Μια μεγαλούπολη είναι το ανθός της βιοµηχανίας και ενός ειρηνικού και ευηµερούντος πολιτισµού. Όταν οι πεδιάδες είναι γεµάτες από γεωργούς πού κινούνται και εργάζονται και οι ναυτικοί κατεβαίνουν στη θάλασσα και μπαίνουν στα καράβια, τότε είναι πού χτίζονται αγορές και μεγάλα καταστήµατα και ιδρύονται τράπεζες, εµπορικοί οίκοι και καταστήµατα επιτηδείων τεχνιτών. Η Σµύρνη θα δηµιουργηθεί και πάλι όταν αναπτυχθεί άλλη μια φορά ένας ζωντανός και προοδευτικός ∆υτικός Πολιτισµός στην Ιωνία. Η ιστορία απέδειξε ότι οι Έλληνες, ως εκ της γεωγραφικής θέσεως της χώρας των, της βιοµηχανικής και οικονοµικής των επιχειρηµατικότητας και της σχετικής ναυτικής υπεροχής των στη Μεσόγειο, είναι ο λαός πού τελικά προορίζεται να εισαγάγει την Ευρωπαϊκή πρόοδο στη Μικρά Ασία, εκτός εάν στην πραγµατικότητα ο Χριστιανισµός χρεωκοπήσει εντελώς και μαζί μ' αυτόν και ο πολιτισµός πού στηρίζεται επάνω του. Η Σµύρνη είναι πάρα πολύ κοντά στην Ευρώπη για μια Τουρκική παλινδρόµηση και τη συµφορά να μείνει εκεί απ' αόριστον. Η γη της, είναι πάρα πολύ πλούσια και πάρα πολύ πολύτιµη για την ανθρωπότητα για να μείνει μόνιµα στα χέρια ενός ανεπαρκούς πληθυσµού ανικάνων βοσκών. Συχνά τίθεται το ερώτηµα: «Πότε θα ξαναχτίσουν οι Τούρκοι την Σµύρνη;». Η Τούρκικη Σµύρνη δεν κάηκε.

The Blight of Asia (Η Κατάρα της Ασίας), υπό GEORGE HORTON
Αντιγραφή: Ἑλλήνων Φῶς από αρχείο .pdf