Τὸ ἐπίσκυρον

(Επιτύμβια στήλη 4ος αιών π.Χ. , Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών)
Φωτογραφία: Panoramio

Αναγνωστης ποὺ διάβασε τὸ δημοσίευμα τῆς 9ης Ἰουλίου τοῦ ἐλλόγιμου κ. Λεκάκη σχετικὰ μὲ τὴ μετάδοση τοῦ δῆθεν εὐρωπαϊκοῦ πρωταθλήματος ποδοσφαίρου σὲ κάποιες ἑλβετικὲς ἐκκλησίες, ἀπόρησε ἐπειδὴ ὁ κ. Λεκάκης ἔγραψε ὅτι τὸ ποδόσφαιρο εἶναι ἄθλημα ποὺ ἐξεκίνησε ἀπὸ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα. Λεγόταν ἐπίσκυρον καὶ ὀπτικὰ δείγματα τῆς παιδιᾶς αὐτῆς μπορεῖ νὰ δεῖ κανεὶς στὸ Ἐθνικὸ Ἀρχαιολογικὸ Μουσεῖο καὶ στὸ Μουσεῖο τῆς Σαμοθράκης. Ὀφείλω νὰ πῶ ὅτι ὅποιος διαβάζει τὰ κείμενα τοῦ κ. Λεκάκη, ἔχει πάντα πολλὰ νὰ μάθει. Θὰ μποροῦσε συνεπῶς σ’ αὐτὸν νὰ ἀποταθεῖ ὁ ἀναγνώστης-ἐπιστολογράφος μου γιὰ νὰ μάθει τὶ ἦταν ἀκριβῶς ὁ ἐπίσκυρος. Ἀφοῦ ὅμως προσέφυγε στὴν ταπεινὴ ἀθλητικὴ μου ἀρχαιογνωσία τοῦ προσφέρω τὶς ἀκόλουθες πληροφορίες τὶς ὁποῖες ἀντλῶ ἀπὸ τὸ «Ὀνομαστικὸν τοῦ Πολυδεύκη», ἑνὸς ρήτορα καὶ σοφιστῆ ἀπὸ τὴν Ναύκρατιν τῆς Αἰγύπτου, ποὺ ἔζησε στὰ χρόνια τοῦ Ἀδριανοῦ.

Ὁ ἐπίσκυρος, λοιπὸν, ἦταν ὁμαδικὴ ἀνταγωνιστικὴ σφαιριστικὴ παιδιὰ (παιχνίδι). Ἦταν ὄχι ἁπλῶς ἀρχαῖο ἀλλ’ ἀρχαιότατο παιχνίδι. Λεγόταν ἀλλιῶς ἐπίκοινος ἤ ἐφηβικὴ. Παιζόταν κατὰ τὸν ἀκόλουθο τρόπο: Οἱ νέοι χωρίζονταν σὲ δύο ὁμάδες καὶ ἔπαιρναν θέση πίσω ἀπὸ μία γραμμή. Τὴ γραμμὴ τὴν ἔλεγαν «σκῦρον» παρότι κατ’ ἀκριβῆ σημασία σκῦρος σημαίνει λατύπη, δηλαδὴ θραύσματα πέτρας. Ἴσως ἡ σημασία νὰ προέκυψε ἀπὸ τὴ χρήση ἀσβεστόπετρας γιὰ τὴ χάραξη τῆς γραμμῆς. Πάνω σ’ αὐτὴ τὴ γραμμὴ τοποθετοῦσαν τὴν σφαῖρα, δηλαδὴ τὴν μπάλλα. Οἱ θέσεις τῶν παικτῶν δηλώνονταν ἐπίσης μὲ γραμμὲς ποὺ σήμαιναν τὰ τέρματα, τὰ ὁποῖα ἀπεῖχαν ἴση ἀλλὰ μεγάλη ἀπόσταση ἀπὸ τὴ μεσαία γραμμή. Ἡ σφαῖρα (μπάλλα) ἐκσφενδονιζόταν ἀπὸ τὴ μιὰ πρὸς τὴν ἄλλη ὁμάδα (ἄγνωστο ἄν μὲ τὸ πόδι ἤ τὸ χέρι. ὁ Πολυδεύκης εἶναι «τσιγκούνης» ὡς πρὸς αὐτὸ, ὅπως εἶναι καὶ γιὰ τὸ εἶδος τῆς μπάλλας) κι ἔτσι γινόταν ἕνα εἶδος σφαιρομαχίας. Πιθανῶς νικήτρια ὁμάδα θὰ ἀναδεικνυόταν ἐκείνη ποὺ οἱ βολὲς της δὲν θὰ ἀποκρουόνταν ἀπὸ τοὺς παῖκτες τῆς ἄλλης ὁμάδας ἀλλὰ ἡ μπάλλα θὰ κτυποῦσε τὸ ἔδαφος. Δυστυχῶς, καὶ ὡς πρὸς αὐτὸ ὁ Πολυδεύκης θυμίζει τὰ capital control. Δὲν μᾶς δίνει ἐπαρκεῖς πληροφορίες. Τὸ βέβαιο πάντως εἶναι ὅτι ὁ ἐπίσκυρος ἦταν παιχνίδι ἀπὸ τὸ ὁποῖο προέκυψαν ὅλα σχεδὸν τὰ μεταγενέστερα παιχνίδια μὲ μπάλλα ἤ τόπι. Ἔχει διατυπωθεῖ ἡ ἄποψη ὅτι πλησιέστερο πρὸς τὸν ἐπίσκυρο παιχνίδι εἶναι τὸ σουηδικὸ slung-ball (σφενδονιστικὴ σφαίριση).

Μπάλα που βρέθηκε μετά από ανασκαφές στην Σαμοθράκη.
Πηγή: Αυτόχθονες Έλληνες

Ἄς σημειωθεῖ ὅτι ἡ πρώτη μνεία μὲ παιχνίδι σφαίρας ἀπαντᾶ στὴν Ὀδύσσεια τοῦ Ὁμήρου. Ὅταν ὁ Ὀδυσσέας ξεβράστηκε ἀπὸ τὰ κύματα στὸ νησί τῶν Φαιάκων, ξύπνησε ἀπὸ τὰ ξεφωνητὰ κοριτσιῶν ποὺ ἔπαιζαν πετώντας τὸ ἕνα στὸ ἄλλο ἕνα τόπι. Εἶναι τὸ παιχνίδι ποὺ ὀνομάζουμε σήμερα «πέτα μπάλλα» προδρομικὴ μορφὴ τῆς πετοσφαίρας (μπάσκετ καὶ βόλλεϋ). Ἡ σφαῖρα κατὰ τὴν ἀρχαιότητα ἦταν δερμάτινη καὶ γεμάτη μὲ μαλλιὰ. Τὸ δικὸ μας τόπι στὰ κατοχικὰ καὶ μετακατοχικὰ χρόνια ἦταν φτιαγμένο μὲ πανὶ ποὺ ἦταν γεμάτο κουρέλια. Γι’ αὐτὸ καὶ τὸ παιχνίδι μας λεγόταν «κλοτσοσκούφι», ὅρος χρησιμοποιούμενος καὶ σήμερα γιὰ εὐτελεῖς περιπτώσεις καὶ καταστάσεις, ὅπως, γιὰ παράδειγμα οἱ κοκορομαχίες στὴ Βουλὴ.

Ὅσο γιὰ τὴν Εὐρώπη καὶ τὸ ποδόσφαιρο, τοῦτο μπορῶ νὰ καταθέσω. Τὸ ἄθλημα αὐτὸ γεννήθηκε στὴν Ἀγγλία σὲ μιὰ ἀπώτερη ἐποχὴ, ὅπου οἱ ἀποκεφαλισμοὶ ἦταν εἶδος ψυχαγωγίας. Τοὺς παρακολουθοῦσαν πλῆθος ἄντρες, γυναῖκες καὶ παιδιά. Ὅταν ὁ δήμιος σήκωνε τὸ κομμένο κεφάλι ψηλά, κατ’ ἐπιταγὴν τοῦ πλήθους τὸ ἔρριχνε στὰ πόδια τους. Καὶ τότε οἱ πιὸ ἄλκιμοι ἄρχιζαν νὰ κλοτσοῦν τὸ κεφάλι, νὰ μοιράζουν πάσσες, νὰ κάνουν «τρίπλες», νὰ βάζουν «τέρματα» σὲ βάρος κάποιου ποὺ στεκόταν στὴν εἴσοδο ἑνὸς σπιτιοῦ. Ἔκτοτε τὸ ποδόσφαιρο ἐξελίχθηκε ἀλλὰ διατηρεῖ κάποια στοιχεῖα τῆς «εὐγενοῦς» ἀγγλικῆς καταγωγῆς του.

www.sarantoskargakos.gr


Πηγή: Σαράντος Ι. Καργάκος