ΕΠΙ ΤΗ ΕΠΕΤΕΙΩ ΤΗΣ ΕΞΟΔΟΥ

                    Στὸν τάφο τοῦ κλεισμένο,
Τὸ Μεσολόγγι, σκέλεθρο, γυμνό, ξεσαρκωμένο,
Δὲν παραδίδει τ' ἄρματα, δὲ γέρνει τὸ κεφάλι·
Κρατεῖ γιὰ νεκροθάφτη του τὸ Χρῆστο τὸν Καψάλη,
Τὸ ράσο τοῦ Δεσπότη του φορεῖ γιὰ σάβανό του
Καὶ φλογερὸ μετέωρο πετᾶ 'ς τὸν οὐρανό του
Καὶ θάφτεται ὁλοζώντανο... 'ς τὸ διάβα του τρομάζουν
Τ' ἀστέρια ποὺ τὸ 'κύτταζαν καὶ ταπεινὰ μεριάζουν.

Αὐτὸ τὸ  ὁ λ ο ζ ώ ν τ α ν ο  θ ά ψ ι μ ο ν, τὸ ὁποῖον τόσῳ θαυμασίως ἐξεικόνισεν εἰς τοὺς ὀκτὼ αὐτοὺς στίχους ὁ Βαλαωρίτης, ἐπεσφράγισεν ἐς ἀεὶ τὴν φήμην τοῦ Μεσολογγίου. Ἄλλαι πόλεις σύρουσι διὰ μακρῶν αἰώνων τὴν ἱστορίαν των, ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τῶν ἡμερῶν μας, ὑφισταμένην τὰς ποικίλας τῶν ἐποχῶν ἐπιδράσεις, ἱστορίαν ἀκμῆς καὶ παρακμῆς, φωτὸς καὶ σκότους καὶ κλέους καὶ φρίκης· ἔχουσι τὴν ἱστορίαν των, ὡς εὐπατρίδης τὴν ἀπέραντον σειρὰν τῶν προγόνων του· συνήθως ἡ πηγὴ αὐτῶν ἀνέρχεται εἰς θεόν, ἡμίθεον ἤ ἥρωα θεμελιωτήν. Τὸ Μεσολόγγι, τὸ ἄγνωστον εἰς τὴν ἀρχαιότητα, τὸ μὴ ἔχον νὰ ἐπιδείξῃ ὄνομα εἰς κλασσικῶν χρόνων ἱστορίαν καὶ κλασσικῆς τέχνης ἐρείπια, τὸ μόλις περὶ τὸ 17ον αἰῶνα ἐν παρόδῳ μνημονευόμενον ὑπό τινος ἑβραίου, τὸ Μεσολόγγι, ὅπερ ἀντὶ ἡρώων πτωχοὶ ἁλιεῖς ἐθεμελίωσαν, πρόφασιν μᾶλλον πόλεως πρὸς ἄγραν τῶν ἰχθύων των, τὸ Μεσολόγγι τὸ ἀναφανὲν ἐπὶ μιᾶς ἀκροθαλασσίου ἐσχατιᾶς τῆς κάτωθεν τοῦ Ἀρακύνθου πεδιάδος, χαμηλὰ χαμηλὰ, ὡς ἄν ἐλέγομεν δειλὰ δειλά, ὥστε νὰ τὸ σκεπάζωσι συχνὰ τὰ νερὰ τῆς θαλάσσης, χαμηλὰ χαμηλά, ὡς ἄν ἤθελε κρυφθῇ ἀπὸ ἐντροπὴν διὰ τὴν πτωχείαν του, τὸ Μεσολόγγι μὲ τὸ σαθρὸν καὶ ἀπύργωτον καὶ ἀκατασκεύαστον καὶ πλίνθινον τειχάριόν του καὶ τὴν ἀτελῆ καὶ παρημελημένην τάφρον του, τὸ Μεσολόγγι ἐν διαστήματι ὀλίγων ἐτῶν ἐδημιούργηδρν ἱστορίαν βαρύνουσαν, διαρκῆ καὶ φωτεινήν, ὅσον ἡ ἱστορία τῶν ἀρχαιοτέρων καὶ εὐκλεεστέρων τοῦ κόσμου πόλεων· αἱ Ἀθῆναι καὶ ἡ Σπάρτη καὶ ἡ Ρώμη ἀδελφικώτατα συναντῶσι τὸ μικρὸν Μεσολόγγι ἐν ταῖς περιόδοις τοῦ ρήτορος, ταῖς στροφαῖς τοῦ ποιητοῦ καὶ τοῖς στοχασμοῖς τοῦ συγγραφέως· χθὲς ἔτι ἐν αὐτῇ τῇ κινδυνευούσῃ μητροπόλει τοῦ νεωτέρου πολιτισμοῦ τῆς Ἐξόδου τὴν εἰκόνα ὡς πατόντρυσιν ἀνήρτων καὶ τοῦ Μεσολογγίου τὸ ὄνομα ὡς ὑπόδειγμα ἀνέφερον· τοῦ Μεσολογγίου, ὅπερ ἐδημιούργησε τὴν ἱστορίαν του, ὡς ἄνθρωπος τοῦ λαοῦ δημιουργεῖ τὸ γένος του, καὶ δύναται οὕτω νὰ κληθῇ ἡ κατ' ἐξοχὴν  λ α ϊ κ ὴ  πόλις. Οἱ ἁλιεῖς τοῦ Μεσολογγίου ἐθαυματούργησαν, ὡς πάλαι ποτὲ οἱ ἁλιεῖς τῆς Ἰουδαίας.

*
**

Γνωρίζετε τὰς σμαραγδίνους καὶ διαγελώσας νήσους τῶν παραμυθιῶν, τὰς ὁποίας οἱ Σεβὰχ θαλασσινοὶ βλέπουσι τόσῳ πλησίον, καὶ οὐδέποτε καταφθάνουσι; τοιαύτη νῆσος ὑπῆρξε τὸ Μεσολόγγι διὰ τὸν Κιουταχῆ καὶ τὸν Ἰβραήμην, τοὺς ἰσχυροτάτους τῶν στραταρχῶν τῆς Τουρκία· πρὸ τῶν τειχῶν τῆς πόλεως ὁ πονηρὸς Ἀλβανὸς καὶ ὁ ὑπερήφανος Αἰγύπτιος συνεπλάκησαν εἰς ἔριδα, ἐν ἦ ὁ πεπειραμένος Κιουταχῆς ἐμπαικτικῶς μειδιᾶ πρὸς τοὺς ὑπερφιάλους ὀνειδισμοὺς τοῦ νεήλυδος Ἰβραήμη. Ὁ ἀρχηγὸς τῶν Ἀράβων ἀνακράζει περιφρονητικῶς:

— Πῶς! ἕνας  φ ρ ά χ τ η ς  νὰ σὲ κρατῇ ἄπρακτον τόσον καιρόν!

Καὶ ὁ ἀρχηγὸς τῶν ἀτάκτων ἀπαντᾶ ἡσύχως:

— Δοκίμασε νὰ πάρῃς αὐτὸν τὸν φράχτη!

Ὁ Ἰβραήμης ἐδοκίμασεν, ἀλλὰ ταχέως συνησθάνθη ὅτι τὸ εὐάλωτον τοῦ   φ ρ ά χ τ η  ἦτο ὅ,τι ἐν τῇ φυσικῇ καλεῖται ἀντικατοπτρισμός· τοσάκις ὥρμα καὶ ἐπάτει ἐπ' αὐτοῦ καὶ ἀνεστύλου πολλάκις τὴν σημαίαν του· ἀλλ' ἐνῷ ἀνέμενε ὑπὸ τοὺς ἤχους νικητηρίου σαλπίσματος νὰ εἰσέλθῃ πλέον ἀσφαλής, αἴφνης ἠγείρετο ἀπηλπισμένος, δεκατισμένος, πνιγμένος εἰς τὸ αἷμα καὶ τὴν αἰσχύνην. Καὶ δὲν κατώρθωσε νὰ ἐπιτύχῃ τὸ ὄνειρόν του, εἰμὴ ἀφοῦ ὤρεξε ταπεινῶς καὶ μετανοῶν τὴν χεῖρα πρὸς τὸν περιφρονηθέντα Κιουταχῆν, καὶ ἀφοῦ συνεμάχησε πρὸς ἀμφοτέρους ἐν τῇ εἰδεχθεστέρᾳ αὐτῆς μορφῇ ἡ πεῖνα, αὐτὴ διαπράξασα ὅ,τι οὐδέποτε θὰ κατώρθουν ἐκεῖνοι. Καὶ τότε εἰσῆλθεν εἰς τὴν πόλιν, μετὰ τὰ τρόπαια τῆς Κλεισόβης καὶ τὰ ἀνάριθμα τρόπαια τῶν καθημερινῶν ἐξόδων τῆς φρουρᾶς μετὰ τὸν δεκατισμὸν τῶν Ἀράβων του, οἵτινες κεταλαμβάνοντο ὑπο ὑπερφυσικοῦ τρόμου πρὸ τῆς γυμνῆς μαχαίρας τοῦ τυχόντος Ἕλληνος, καὶ ἔκλινον πρὸς σφαγὴν τὴν κεφαλήν των φωνοῦντες «ράϊ, καπετάνιε», μετὰ τὴν ἡρωϊκὴν ἐγκατάλειψιν τῆς πόλεως, καὶ τὸν ἀναφθέντα δαυλὸν τοῦ Καψάλη· καὶ εἰσῆλθεν ὄχι εἰς πόλιν, ἀλλὰ εἰς νεκροταφεῖον... δόξης. Καὶ ὁ ἀλαζὼν Αἰγύπτιος, ἔλεγε μετά τινα καιρὸν πρὸς τὸν ναύαρχον Δεριγνὺ περὶ τοῦ φράχτου ἐκείνου, δεικνύων αὐτῷ χιωνώδη ἀκρώρειαν: «Βλέπεις πῶς ἀναλύεται ἡ χιὼν ἐκείνη; κατ' αὐτὸν τὸν τρόπον θὰ ἀνελυόμεθα καὶ ἡμεῖς ὅλοι, ἄν εἶχεν ἡ φρουρὰ τοῦ Μεσολογγίου τροφὰς τρεῖς ἔτι ἑβδομάδας!» Καὶ ἡ κατάστασις τῶν πολιορκητῶν ἐπιμαρτυρεῖται μετὰ πρωτοφανοῦς ἐνδείξεως μεγαλόφρονος παλληκαριᾶς ἐν τῇ ἐπιστολῃ, τὴν ὁποίαν δύο ἡμέρας μετὰ τὴν Ἔξοδον ἔπεμψαν οἱ σωματάρχαι πρὸς τὴν Διοίκησιν: «Δὲν λυπούμεθα τόσον, γράφουσι, διὰ τὸν χαμὸν τοῦ Μεσολογγίου, διὰ τὸ ὁποῖον ἐχύσαμεν τόσα αἵματα, ἀλλὰ μᾶς θλίβει περισσότερον ὁ χαμός του ὅπου ἔγινεν εἰς ἕνα καιρό, ὅπου εἴχαμεν καταντήσει τὸν ἐχθρὸν εἰς τόσην ἀδυναμίαν, ὥστε ἦτο διόλου ἀπηλπισμένος· διότι τρεῖς φοραῖς ὅπου ἐκάμαμεν ἔφοδον ἀπὸ τὸ Κάστρον, τοῦ ἐκόψαμε μέσα εἰς ταῖς τάμπιαις περίπου ἀπὸ δύο χιλιάδας».

Κατὰ παράδοξον ἴσως παρατήρησιν, πρὸς τῇ καταναλώσει τῶν δυνάμεων δύο στραταρχῶν, μία ἔτι ἀπόδειξις τοῦ ὑπερφυοῦς ἡρωϊσμοῦ τοῦ Μεσολογγίου εἶναι ἡ κατανάλωσις... τῆς φαντασίας τοῦ Σολωμοῦ πρὸ ἐκείνων. Ὁ ποιητὴς τοῦ πρὸς τὴν Ἐλευθερίαν Ὕμνου συνέλαβεν ἐν νῷ τὴν ἐξύμνησιν τοῦ Μεσολογγίου, τῶν ἀποκλεισμῶν καὶ τῶν ἐξόδων του. «Οἱ ἐλεύθεροι πολιορκημένοι» ἐπεγράφη ἄγραφον ἔτι τὸ ποίημά του· ἀλλ' ὁ ὑψίνους Σολωμὸς ἀπεδειλία καὶ ἐκυμαίνετο πρὸς τὸ μέγεθος τῆς ἐπιβολῆς· καὶ ἐνῷ οἱ ὀφθαλμοί του, ἀετοῦ ὀφθαλμοί, ἠδυνήθησαν νὰ ἀντικρύσωσι τὸν ἥλιον τῆς  Ἐ λ ε υ θ ε ρ ι ᾶ ς, ἐθαμβοῦντο, ὡς πρὸ λαμπροτέρου ἡλίου, πρὸ τοῦ Μεσολογγίου. Ἐσχεδίαζεν ἐπὶ τοῦ χάρτου ἀτάκτους γραμμάς, εὐώδεις, ὡραίους, ἀλλὰ μεμονωμένους, ἡμιτελεῖς στίχους, καὶ ἀπέσβυνε, καὶ ἐπανήρχιζε, καὶ οὐδὲν ἐπεραίου. Τὸ ἐπιμόχθως ἐπὶ τῶν κυμάτων θεμελιούμενον οἰκοδόμημα τῆς ἡμέρας κατέστρεφε τὴν νύκτα ὀργίλη νηρηΐς, ἡ συναίσθησις τῆς ἀνεπαρκείας τοῦ ἔργουμ ἡ δίψα τῆς ἀνταξίας πρὸς τὴν ἔμπνευσιν τελειότητος, καὶ ὁ ποιητὴς ἀπέθανεν ἐν τῷ ὑψηλῷ τούτῳ ἀγῶνι.

*
**

Καταλαμβάνει ἴλιγγος τὸν τολμήσαντα νὰ φαντασθῇ καὶ μόνον τὴν ὅσῳ φοβερὰν τόσῳ καὶ περίλαμπρον νύκτα τῆς 10 πρὸς τὴν 11 Ἀπριλίου τοῦ 1826. Ὅσην σάρκα ἀφήρεσεν ἡ πεῖνα, τόσην ψυχὴν παρέχει εἰς ἐκείνους ὁ ἡρωϊσμός. Ἀντὶ τῆς ἐπὶ τοῦ ὅρους πυρᾶς τοῦ Καραϊσκάκη, τὴν ὁποίαν ἀναμένουσιν ὡς σύνθημα πρὸς ἐξόρμησιν, λαμβάνουσιν ἀντὶ συνθήματος τὴν ἀνατέλλουσαν σελήνην· διότι ἡ πίστις ἐκείνη ἐξ οὐρανοῦ μᾶλλον ἤ ἐκ τῆς γῆς ἀναμένει βοήθειαν, καὶ διότι ἡ ἀνδρεία ἀξίζει πρὸς τὸν οὐρανὸν νὰ στρέφηται πάντοτε. Πῶς ἐξῆλθον, πῶς διέσχισαν, ὄχι στρατόπεδον ἀνυπόπτων καὶ ροχαλιζόντων, ἀλλὰ στρατὸν ἐν πλήρει γνώσει τῆς ἐπιχειρήσεως, κρατερῶς παρατεταγμένον καὶ βάλλοντα, πῶς οὗτοι ἀνεχαίτισαν τὸ μένος τῶν Τούρκων, πῶς ἐκεῖνοι ἀνεχαιτίσθησαν ὑπὸ ἀπαισίας κραυγῆς, πῶς διεσπείροντο, πῶς συνηνοῦντο πῶς ἐφονεύοντο, πῶς ἐφόνευον, πῶς ἠχμαλωτίζοντο, πῶς ἐνίοτε δεδεμένοι καὶ ἄοπλοι κατέβαλλον καὶ ἐθανάτουν τοὺς δεσμώτας των, πόσους παλμοὺς ἀγωνίας ἐμέτρων ἐν τῇ καρδίᾳ των, καὶ Τούρκων προσβολὰς ἐν τῇ πορείᾳ των, πῶς ἐναλλὰξ προσηύχοντο καὶ ἐπροχώρουν, καὶ ἐκτυπῶντο καὶ διέφευγον, καὶ ἤλπιζον καὶ ἀπηλπίζοντο, καὶ ἤσθμαινον καὶ ἐμαίνοντο, καὶ πόσοι πόσων δραματικωτάτων ἐπεισοδίων πρωταγωνισταὶ ἀνὰ πᾶν βῆμα ἐγένοντο, πρεσβῦται, ἄνδρες, γυναῖκες, παιδία καὶ βρέφη, τίς δύναται πρεπόντως, νὰ περιγράψῃ; Ἄνδρες καὶ γυναῖκες δι' ἑνὸς ἐνδύματος συνδέονται, ὅπως συνδέονται διὰ μιᾶς καρδίας. Τὸ γῆρας, ὅπερ δὲν δύναται νὰ βαδίσῃ, οὐδὲ νὰ βαστάσῃ ὅπλον, δύναται ὅμως νὰ βαστάσῃ δαυλόν, καὶ νὰ ἀποθάνῃ. Οἱ ἄνδρες διὰ νὰ πολεμῶσι καὶ τρέχωσιν ἐλαφρότερον ρίπτουσιν ἐξερχόμενοι τὰς  κ ά π α ς  των· τὸ θέαμα τῶν ἐπὶ τῆς πεδιάδος ἐσπαρμένων λευκῶν καπῶν, λέγει ὑπομνηματιστής τις, ὑπὸ τὴν ἀνταύγειαν τῆς σελήνης εἶναι πρωτοτύπως γραφικώτατον, καὶ ὅταν αἱ γυναῖκες ἀπαυδῶσι παρὰ τὸ πλευρὸν τῶν συζύγων, οἱ σύζυγοι φονεύουσιν ἐκείνας, ὄχι διὰ νὰ εἶναι ἐλαφρότεροι ἐν τῷ δρόμῳ των, ἀλλὰ διὰ νὰ μὴ πέσουν ἐκεῖναι εἰς χεῖρας τῶν Τούρκων. Καὶ αἱ γυναῖκες; μία Τσαβέλλαινα ρίπτει ἐν μέσῳ τῶν ἐχθρῶν τὸν πρωτότοκον υἱόν της, δεκαοκτάμηνον νήπιον, ὅστις ἐνεπόδιζε τὴν ἔνοπλον χεῖρα της νὰ κτυπᾷ καὶ νὰ διασχίζῃ τὸν ἐχθρόν. Ἄλλη φέρουσα ἐπ' ὤμων τὸν ἀσθενῆ ἀδελφόν, ἰδοῦσα Τοῦρκον ἱππέα ἐπιτιθέμενον, ἀποθέτει χαμαὶ τὸ φορτίον της, ἀνθίσταται ἀνδρείως πρὸς τὸ πῦρ τοῦ Τούρκου, τὸν ρίπτει τοῦ ἵππου, ἀναλαμβάνει τὸν ἀδελφὸν καὶ σώζεται.

Ἀλλὰ, καθ' ἡμᾶς, τὸ χαρακτηριστικώτερον τεκμήριον τοῦ ἀδαμάστου τῶν ἀνθρώπων ἐκείνων εἶναι τὸ ἑξῆς: Ἐπὶ μιᾶς τῶν ὑπὸ τοῦ ἐχθροῦ αἰχμαλωτισθεισῶν νεανίδων ἀνευρίσκεται κεκρυμμένον ἐπιμελῶς φιάλιον ψιμμυθίου ἐκ τοῦ ἐν τότε χρήσει παρὰ τῷ γυναικείῳ καλλωπισμῷ· τὸ γεγονὸς τοῦτο δύνανται ἴσως εἰς ἄλλους νὰ παραστήσῃ τὴν δύναμιν τῆς φιλαρεσκείας τῆς γυναικός· ἐγὼ ἐν τῷ φιαλίῳ ἐκείνῳ θαυμάζων τὴν ψυχικὴν ἀπάθειαν τῆς κόρης, ἥτις μέλλουσα νὰ ἐξέλθῃ εἰς τὸν φρικαλέον καὶ ὕστατον ἴσως τῶν περιπάτων της φροντίζει περὶ ἑαυτῆς, ὡς ἄν ἐπρόκειτο νὰ ἐπιχειρήσῃ μακράν, ἀλλὰ τὴν ψυχαγικωτέραν τῶν ἐκδρομῶν· οὕτω καὶ οἱ τριακόσιοι τοῦ Λεωνίδα ὀλίγας ὥρας πρὸ τῆς μάχης διηυθέτουν κτενίζοντες τὰς μακροπλοκάμους κόμας. Ὑπὸ τῆς αὐτῆς ἀφοβίας πρὸς τὸν κίνδυνον ἐλαυνόμενοι οἱ παῖδες τῶν Μεσολογγιτῶν, μετὰ τὴν ὑπὸ τῶν ἀνδρῶν ἀπόκρουσιν τῶν ἐχθρικῶν ἐφόδων, κατεδίωκαν διὰ λιθοβολίας ἔξω τῶν τειχῶν οἱ ἁπαλοὶ παῖδες τοὺς τρομεροὺς Ἀράπηδες· οἷος θαυμαστὸς ἐπίλογος εἰς τὴν κλαγγὴν τῶν ξιφῶν ἡ βολὴ τῶν λίθων. Ὑπὸ τῆς αὐτῆς ἀφοβίας πρὸς τὸν κίνδυνον ἐκινοῦντο αἱ μικροσκοπικαὶ  π ά σ σ α ρ α ι,  μία πολλάκις ἐναντίον πολυαρίθμων σκαφῶν. Ἐρρύθμιζον τὸ μένος πρὸς τὸν πόλεμον, ὅπως ρυθμίζομεν τὸ βῆμα πρὸς τὸ χορόν. Καὶ καθὼς λέγει περὶ αὐτῶν ὁ ποιητής:

                Δὲν τοὺς βαραίνει ὁ πόλεμος, ἀλλ' ἔγινε πνοή τους,
                         Κι' ἐμπόδισμα δὲν εἶναι
                Στὲς κορασιὲς νὰ τραγουδοῦν καὶ στὰ παιδιὰ νὰ παὶζουν.

*
**

Θ. Π. Βρυζάκης, Η έξοδος του Μεσολογγίου, 1855, λάδι σε μουσαμά, 169 εκ. x 127 εκ., Εθνική Πινακοθήκη της Ελλάδας – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου) (ΠΗΓΗ)

Πρὸ ὀκτὼ ἡμερῶν ἑορτάζομεν τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς Θεοτόκου καὶ τῆς Πατρίδος· σήμερον εἶναι ἡ Κυριακὴ τῶν Βαΐων ἑνὸς Θεοῦ καὶ τῆς Πατρίδος· ὁ Χριστὸς καθήμενος ἐπὶ πώλου ὄνου ἐπευφημεῖται, δοξολογεῖται, εἰσερχόμενος εἰς Ἱεροσόλυμα, ἀναγνωρίζεται Θεός· ὁ τελευταῖος πρὸς τοῦτο τίτλος του εἶναι ἡ ἀνάστασις τοῦ Λαζάρου· οἱ παῖδες μετὰ κλάδων δάφνης προσφωνοῦσιν αὐτῷ «ὡσαννὰ ἐν τοῖς Ὑψίστοις!» βαίνει πρὸς τὸ μαρτύριον, καὶ τὴν ἀνάστασιν. Καὶ ἡ πατρὶς ἐν ταύτῃ τῇ ἡμέρᾳ εἰσέρχεται εἰς τὰ Ἱεροσόλυμα τῆς δόξης της· ὁ τελευταῖος πρὸς τοῦτο τίτλος της εἶναι ἡ Ἔξοδος τοῦ Μεσολογγίου· οἱ παριστάμενοι θεαταὶ τοῦ ἀγῶνος αὐτῆς δὲν δύνανται ἤ ν' ἀνακράζωσι πρὸς χαιρετισμόν της κι' ἐκεῖνοι: «Ὡσαννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοις... τῶν ἐθνῶν!» Ἡ ἔξοδος εἶναι ἡ τελευταία φᾶσις τοῦ μαρτυρίου μεθ' ἥν ἄρχεται ὑπανατέλλουσα ἡ ἀνάστασις. 

Ἐν τῇ ἑορτῇ τῆς 25 Μαρτίου δὲν ἀναμιμνησκόμεθα, οὐδ' ἀποδίδομεν τὸν φόρον μας μόνον εἰς τὴν ἐπέτειον τῆς ἡμέρας, καθ' ἥν ὁ Γερμανὸς ἀνύψωσε τὴν σημαίαν· ἐν τῇ 25 Μαρτίου τιμῶμεν συλλήβδην πᾶσας τὰς θυσίας, πᾶσας τὰς νίκας καὶ τὰς δάφνας τοῦ Ἀγῶνος, ὡς ἐν τῷ ἀνανᾷ ὀσφραινόμεθα πάντων τῶν ἀνθῶν τὰ ἀρώματα· καὶ ἔπρεπεν οὕτω νὰ γίνῃ, διότι ἄλλως πολλαὶ παρὰ τὴν εἰκοστὴν πέμπτην Μαρτίου ἡμέραι θὰ ἠξίουν παρ' ἡμῶν τὰς αὐτὰς τιμὰς καὶ πανηγυρισμούς. Εἰς ἑκάστην ἐπέτειον νίκης, μεγάλου ἐθνικοῦ γεγονότος, ἔπρεπε περιφανῶς νὰ ἀποθέτωμεν τὸν φόρον τῆς μνήμης μας· ἀλλὰ τότε ἦτο κίνδυνος μὴ δὲν ἐξήρκουν πρὸς τοῦτο αἱ ἡμέραι τοῦ ἔτους. Καὶ ἂν εἶχον οὕτω τὰ πράγματα, ἔπρεπε σήμερον τὴν ἐπέτειον τῆς Ἐξόδου νὰ προσδεχθῶμεν διὰ τῶν αὐτῶν σημαιῶν, διὰ τῶν αὐτῶν παρατάξεων, διὰ τῶν αὐτῶν πυρσῶν, διὰ τῆς αὐτῆς μέθης πανεπιστημιακῆς νεότητος καὶ ὅλων τῶν Ἀθηνῶν. Διότι, κατὰ τὸν Τρικούπην: «Ἡ πόλις τοῦ Μεσολογγίου ἡ δοξάσασα τὴν Ἑλλάδα ζῶσα, ἔμελλε νὰ τὴν ἀναστήσῃ καὶ πεσοῦσα· διότι ἀποδείξασα πασιφανῶς ὅτι Ἕλληνες καὶ Τοῦρκοι ἦσαν εἰς τὸ ἑξῆς ἀδιάλλακτοι καὶ ἀσυμβίβαστοι, ἐπετάχυνε διὰ τῆς σωτηριώδους παρεμβάσεως τῶν τριῶν δυνάμεων τὸ εὐτυχὲς τέρμα τῆς Ἐπαναστάσεως». Καὶ ἐνθυμούμεθα ὅτι ἐγράφομεν ἐπὶ ὁμοίᾳ εὐκαιρία πέρισυ: «Ἐὰν ἡ εἰκοστὴ πέμπτη Μαρτίου εἶναι αἱ πρῶται ἀκτῖνες τοῦ ἀνατέλλοντος ἡλίου τοῦ Ἀγῶνος, ἡ δεκάτη Ἀπριλίου τῆς ἐξόδου μας εἶναι αἱ τελευταῖαι ἀκτῖνες τοῦ δύοντος ἡλίου τοῦ Ἀγῶνος, ἐνδύουσαι διὰ τοιαύτης ἐνθέου πορφύρας ἀπὸ πέρατος εἰς πέρας τὸ εὗρος τοῦ ὁρίζοντος, ὥστε ν' ἀναφωνήσῃ ὁ ἐκστατικὸς θεατής: —ἄ! τί ὡραία ἡμέρα θὰ εἶναι αὔριον!—τὸ  α ὔ ρ ι ο ν   ἐκεῖνο εἶναι ἡ ἐλευθερία».

Ἀλλ' ἔπρεπε πάσας τὰς ἡμέρας, αἵτινες ἐπαναφέρουσιν εἰς ἡμᾶς τὴν ἀνάμνησιν μιᾶς τοποθεσίας, ἑνὸς ὀνόματος μιᾶς ἐνδόξου μάχης ἤ μεγάλης νίκης νὰ τὰς ἔχωμεν, ἄν ὄχι εἰς τὰ ἑορτολόγια, ἀλλ' εἰς τὰς καρδίας μας.

Ἐφ. «Ἀκρόπολις», 1 Ἀπριλίου 1884.

Πηγή: Κ. Παλαμᾶ, Ἅπαντα, Τόμος ΙΕ΄. Β΄ ΕΚΔΟΣΗ, ΓΚΟΒΟΣΤΗΣ

Ἑλλήνων Φῶς