Σταυρίτας: Ο Σεπτέμβρης των μεγάλων εορτών στον Πόντο

(Εικ.: Αλεξία Ιωαννίδου/ ΕΠΜ/ UĞURTAŞI KÖYÜ GÖLE ARDAHAN)

Ο Σεπτέμβριος είναι ο έβδομος μήνας του αρχαίου ρωμαϊκού ημερολογίου και πήρε το όνομά του από το λατινικό septem, δηλαδή τον αριθμό εφτά.

Στην Τραπεζούντα, την Κερασούντα και στη Σάντα λεγόταν «Σταυρίτες», ενώ στην Χαλδία, τα Κοτύωρα και την Οινόη, «Σταυρίτας».

Η Ινέπολη πάλι του έδινε εντελώς διαφορετική κατάληξη καθώς εκεί ονομαζόταν «Σταυρενός».

Όπως και να προφερόταν το όνομά του όμως ένα έχει σημασία: Όλα τα μεγάλα κέντρα της ποντικής χώρας, λόγω του έντονου αισθήματος θρησκευτικότητας και ευλάβειας από το οποίο διακατέχονταν οι κάτοικοί τους, χαρακτήριζαν τον μήνα αυτόν από τη μεγάλη εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού η οποία εορτάζεται στις 14 του μηνός.

Η 1η Σεπτέμβρη είναι η αρχή του εκκλησιαστικού έτους, η αρχή της Ινδίκτου.

Ως μέρος της βυζαντινής αυτοκρατορίας και μάλιστα έδρα της ο Πόντος κατά την περίοδο 1204 (Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους) έως και το 1461 (Άλωση της Τραπεζούντας, οκτώ ολόκληρα χρόνια μετά την Άλωση της Πόλης από τους Οθωμανούς), τηρούσε απαρέγκλιτα το βυζαντινό τυπικό, αιώνες μετά από την Άλωση της Τραπεζούντας και τηρούσε τα έθιμα της αρχής της Ινδίκτου. Έτσι την 1η του Σταυρίτα οι Πόντιοι πήγαιναν στην εκκλησία για να είναι ευλογημένος ο καινούργιος χρόνος και μετέπειτα περίμεναν τον ιερέα να τους αγιάσει τα σπίτια.

Κυρίως στην επαρχία λόγω της απλότητας της πλειονότητας του πληθυσμού δεν έλειπαν οι αναμενόμενες δοξασίες που συνοδεύουν την αρχή κάθε χρονιάς.

Έτσι στο Σταυρίν οι οικογένειες συνέρρεαν στο ναό για να εκκλησιαστούν, αλλά πρόσεχαν πάρα πολύ με ποιον θα μιλήσουν για να τους πάει καλά η χρονιά. Στη δε Ματσούκα εάν η χρονιά που πέρασε ήταν καλή, επιδίωκαν να συναντήσουν πρώτον τον άνθρωπο που είχαν πρωτοδεί τον προηγούμενο χρόνο τέτοια μέρα για να επαναληφθούν οι καλοσύνες της, εάν πάλι δεν είχε πάει και τόσο καλά, τον απέφευγαν «όπως ο διάολος το λιβάνι». Τόσο στο Σταυρίν όσο και στην Ροδόπολη της Ματσούκας συνήθιζαν να λένε: «Στάμαν Σταυρίτα είδα σε, καλόν να έν’ ιδέα σ’», δηλαδή σε ελεύθερη μετάφραση: σε είδα την 1η Σεπτέμβρη, να μας βγει σε καλό!

Εξυπακούεται πως δεν έκανε ποδαρικό κανένας ξένος άνθρωπος στο σπίτι. Μόνο αφού περνούσε ο παπάς και έκανε αγιασμό υπήρχε η πιθανότητα να καλέσουν ένα παιδάκι από τη γειτονιά για να κάνει ποδαρικό ως αθώο και καλότυχο (να ζουν και οι δύο του γονείς) για να τηρηθεί το έθιμο.

«Ας σο χαϊρλούδικον το ποδαρικόν η δουλεία πάει εμπροστά», συνήθιζαν να έλεγαν οι παλαιοί εμούν!

Στη Σάντα, όπως μας πληροφορεί η Έλσα Γαλανίδου-Μπαλφούσια, άφηναν την πόρτα του σπιτιού τους ανοιχτή το πρωί για να «εμπαίν’ απέσ’ ευλοΐα». Στη Χαλδία κρεμούσαν στην εξώπορτα ένα κλαδί από τσουρανέα (αγκαθωτός θάμνος), ενώ στην Τρίπολη έστελναν ένα μέλος της οικογένειας με μια εικόνα του σπιτιού να κοιμηθεί σε συγγενικό σπίτι, ώστε να επιστρέψει το πρωί με την εικόνα για να «εφτάει το ποδαρικόν». Εκείνο όμως που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ανάμεσα σε αυτά που μας παραθέτει η Γαλανίδου-Μπαλφούσια είναι το έθιμο του μαύρου σκύλου που τηρούνταν στην Άρδασσα.

Οι Αρδασσινοί λοιπόν καταρρίπτοντας όλα τα στερεότυπα έβαζαν στο σπίτι τους για γούρι, για να ξορκίσουν τα κακά, έναν σκύλο και μάλιστα μαύρου χρώματος!

Στον αντίποδα, ακριβώς απέναντι σε αυτό το έθιμο των Αρδασσινών ο Ξενοφών Άκογλου (Ξένος Ξενίτας) στο βιβλίο του Λαογραφικά των Κοτυώρων γράφει για ένα περιστατικό στα Κοτύωρα. Σύμφωνα με τα γραφόμενα του Ξενίτα, μια νοικοκυρά άνοιξε την πόρτα της από το πρωί για να μπει μέσα η ευλογία αλλά μπήκε ένας μαύρος σκύλος. Η χρονιά εκείνη δεν πήγε καθόλου καλά αφού πέθαναν τέσσερις στενοί συγγενείς της αλλά και η ίδια η νοικοκυρά! Φαίνεται πως το «φενγκ σούι» των μαύρων σκύλων των Κοτυώρων ήταν πολύ διαφορετικό από το αντίστοιχο των Αρδασσινών!

Το μήνα αυτόν γεννιόντουσαν τα πιο έξυπνα παιδιά! Πράγματι, μετά από σύγχρονες μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί, τα παιδιά που είναι γεννημένα τον Σεπτέμβριο έχουν πολλές δεξιότητες και αναπτυγμένη νοημοσύνη λόγω του ότι κατά τη διάρκεια της κυοφορίας τους και ειδικά τους τρεις τελευταίους μήνες που είναι οι πιο καθοριστικοί για την ανάπτυξη του εμβρύου, η μητέρα λόγω της έντονης ηλιοφάνειας αξιοποιεί για το έμβρυο τις μεγαλύτερες ποσότητες της βιταμίνης D, της οποίας είναι γνωστές οι ευεργετικές ιδιότητες για τον άνθρωπο.

Στις 8 Σεπτεμβρίου εορτάζεται η μεγάλη γιορτή του γενεθλίου της Θεοτόκου. Στη Σινώπη την ημέρα αυτήν την ονόμαζαν της Παναγίας σταφυλόψης, λόγω του ότι εκείνη την ημέρα οι Σινωπείς έκοβαν σταφύλια και ροδάκινα και τα πήγαιναν στην εκκλησία να τα ευλογήσει ο παπάς και να τα μοιράσουν στο εκκλησίασμα, για τις ψυχές των κεκοιμημένων τους αλλά και για την υγεία των μελών της οικογένειάς τους. Δύο ήταν τα μεγάλα πανηγύρια στον Πόντο την ημέρα του γενεθλίου της Παναγίας: Το πανηγύρι της Παναγίας Μαντζιάντων και το πανηγύρι της Μόχωρας, της γνωστής συνοικίας της Κρώμνης.

Η Μόχωρα βρισκόταν στο ανατολικότερα τμήμα της Κρώμνης, πίσω από την Ίμερα και ήταν μια από τις μεγαλύτερες ενορίες της. Μέχρι τα τέλη του 19ου αι., οπότε και αποκαλύφθηκαν οι κρυπτοχριστιανοί, είχε 80 ελληνικά σπίτια. Την ανατολική πλευρά της ενορίας τους την ονόμαζαν Καβαζίτα, τη μέση Μεσοχώρ’ και την δυτική Κρενίν.

Ήταν φημισμένη για τα κρύα και καθαρά νερά της. Οι κάτοικοί της όταν αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις πατρογονικές και μητρογονικές τους πανάρχαιες εστίες, διέσωσαν το χρυσοποίκιλτο Ευαγγέλιο της εκκλησίας τους (το Γενέθλιον της Θεοτόκου), τον χρυσό σταυρό, τα εξαπτέρυγα μαζί με τα αργυρά καντήλια και τα μετέφεραν στην Ελλάδα.

Δυστυχώς σήμερα διασώζονται μόνο ερείπια της πανέμορφης εκκλησιάς, όπως συμβαίνει στο μεγαλύτερο μέρος του Πόντου με τις εκκλησίες μας, μετά τις καταστροφές που υπέστησαν και εξακολουθούν να υποβάλλονται.

Η αμέσως επόμενη μεγάλη γιορτή του Σταυρίτα είναι αυτή που έδωσε και το όνομά της στον μήνα. Στις 14 Σεπτεμβρίου οι Πόντιοι παππούδες και γιαγιάδες μας πήγαιναν να εκκλησιαστούν αφού είχαν κρατήσει την 14ήμερη νηστεία του Σταυρού, προσφέροντας κλαδιά βασιλικού από τις αυλές τους, έθιμο που συνηθίζεται ακόμα και στις ημέρες μας σε όλη την Ελλάδα. Αφού τοποθετούσαν τα κλαδιά βασιλικού σε ένα καλάθι στο κέντρο της εκκλησίας, ο ιερέας τα ευλογούσε και τα μοίραζε ξανά στο πλήθος μετά το πέρας της Λειτουργίας. Τα βασιλικά αυτά αφού τα αποξήραναν οι νοικοκυρές τα τοποθετούσαν στο εικονοστάσι. Μάλιστα εάν ένα μέλος του σπιτιού «εματάουσον» ματιαζόταν δηλαδή, έκαιγαν στο θυμιατό φύλλα του αποξηραμένου αυτού βασιλικού την ώρα που ξεμάτιαζαν τον/την ματιασμένο/η, κάνοντας τρεις κύκλους με το θυμιατό πάνω από το κεφάλι του «ασθενούς». Στην Ίμερα έλεγαν «έλα ν’ αποκαπνίζω σε»!

Αγιογραφία που απεικονίζει την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού

Αν και το ξεμάτιασμα δεν το δέχεται η Εκκλησία μας, ωστόσο οι μανάδες και οι γιαγιάδες μας το έκαναν λέγοντας προοιμιακές προσευχές και το αποτέλεσμά του ήταν πάντα επιτυχημένο! Ο πονοκέφαλος έφευγε ως δια «μαγείας» και μεταφερόταν για λίγο σε αυτές, γι’ αυτόν τον λόγο έπρεπε κάτι να τις δώσουμε ως αντίδωρον για την «θυσία» τους να άρουν την κακή ενέργεια από επάνω μας και να την επωμιστούν. Αυτό το κέρασμα ήταν συνήθως ένα μικρό γλύκισμα ή ένα φρούτο ή ένα κομμάτι ψωμί και επανέρχονταν αμέσως.

Αυτήν την ημέρα γιόρταζε το Σταυρίν, η όμορφη κωμόπολη της Αργυρούπολης που ήταν χτισμένη σε υψόμετρο 2.000 μ. περίπου, στο όρος Κουλάτ που εικάζεται πως είναι το βουνό στο οποίο βρίσκονταν οι Μύριοι του Ξενοφώντα όταν ατένισαν τον Εύξεινο Πόντο και φώναξαν το περίφημο «θάλαττα, θάλαττα» ανακουφισμένοι για το ότι ανοίγεται ο δρόμος της επιστροφής τους στην πατρίδα. Το Σταυρίν πήρε την ονομασία του από την πλησιέστερη Μονή του Τιμίου Σταυρού (καταστράφηκε το 1763) που υπήρξε μετόχι της Μονής Βαζελώνος.

Στο Σταυρίν δεν γιόρταζαν απλά… πανηγύριζαν για τη μεγάλη γιορτή της χριστιανοσύνης. Από το βράδυ της 13ης Σεπτεμβρίου στον εσπερινό όλοι οι Σταυρίτ’ πήγαιναν στην εκκλησία τους η οποία έλαμπε από μακριά φωτισμένη και στολισμένη από τους ευλαβείς χωρικούς. Έτσι φωταγωγημένο με αναμμένα τα καντήλια σε κάθε σπίτι του «εφώταζεν» το Σταυρίν μέχρι να ξημερώσει η ημέρα της μεγάλης εορτής. Αφού ξημέρωνε και τελείωνε η Λειτουργία ψέλνοντας όλοι μαζί το «Σώσον, Κύριε, τον λαόν Σου και ευλόγησον την κληρονομίαν Σου, νίκας τοις βασιλεύσι κατά βαρβάρων δωρούμενος και το σον φυλάττων, διά του Σταυρού Σου, πολίτευμα» οι Σταυρίτ’ προσέφεραν στον κόσμο, τους γηγενείς αλλά και τους επισκέπτες της πόλης τους τα φαγητά που είχαν ετοιμάσει καθ’ όλη την διάρκεια της νύχτας και μετά ακολουθούσαν χοροί με τη συνοδεία κεμεντζέδων και ταουλιών «ν’ αντιλαλάνε την χαρά της Ρωμιοσύνης» όπως έγραφε ο Δημήτρης Ψαθάς στο εμβληματικό έργο του Γη του Πόντου.

Χρόνια πολλά στις Σοφίες, Ελπίδες, Αγάπες, Πίστες, Αντιγόνες, Αθηνές και σε όλα τα ονόματα που γιορτάζουν αυτόν τον πλούσιο από γιορτές μήνα. Καλή Χρονιά σύμφωνα με το εκκλησιαστικό ημερολόγιο και να ήστουν όλοι σουν καλά!

Αλεξία Ιωαννίδου

Πηγή: pontosnews.gr