ΑΡΙΣΤΑΡΧΟΣ Ο ΣΑΜΟΘΡΑΞ

Αρίσταρχος ο Σαμόθραξ
λεπτμ. από την αποθέωση του Ομήρου (1827) του Ζαν Ωγκύστ Ντομινίκ Ενγκρ
Πηγή: wikipedia

Ο Μεγαλύτερος φιλόλογος της αρχαιότητας

Πόσοι άραγε γνωρίζουν ότι η Σαμοθράκη είναι γνωστή παγκοσμίως για το άγαλμα της Νίκης και τις αρχαιότητές της, είναι και πατρίδα ενός από τους μεγαλύτερους, αν όχι του μεγαλύτερου, φιλολόγους της αρχαιότητας. Ανασκαλεύοντας την αρχαία ιστορία για να καταγράψω τους περίεργους θανάτους αρχαίων σοφών και προσωπικοτήτων της πολιτικής, των γραμμάτων και των τεχνών, έπεσα πάνω στον Αρίσταρχο (216 – 145 π.χ.) τον εκ Σαμοθράκης, τον σημαντικότερο ίσως φιλόλογο της αρχαιότητας και βιβλιοθηκάριο της περίφημης βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, που όμως είχε άδοξο θάνατο. Και έμεινα έκπληκτος από το πνευματικό μέγεθός του. Και έψαξα να μάθω περισσότερα.

Τέκνο της Σαμοθράκης ο Αρίσταρχος ο Σαμόθραξ ή ο Γραμματικός, θεωρείται από πολλούς ο μεγαλύτερος φιλόλογος της αρχαιότητας. Εργάσθηκε ως βιβλιοθηκάριος στην περίφημη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και ήταν ο πέμπτος κατά σειρά που αναλάμβανε αυτή τη εξόχως τιμητική θέση.

Η ζωή του

Έφυγε από τη Σαμοθράκη σε νεαρή ηλικία και πήγε στην Αλεξάνδρεια όπου μαθήτευσε δίπλα στον διευθυντή της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρεια. Αργότερα διετέλεσε πρώτα παιδαγωγός στη Βασιλική αυλή, (δάσκαλος του υιού του Πτολεμαίου του Ευπάτορος), και ύστερα διευθυντής της βιβλιοθήκης από το 153 ως το 145 π.χ., ως διάδοχος του Αριστοφάνους του Βυζάντιου στη διεύθυνση της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας το 153 π.Χ, οπότε διωγμένος από τον μαθητή του Πτολεμαίο τον Γ΄ τον Ευεργέτη, βρήκε καταφύγιο στη Κύπρο, όπου πέθανε.

Το έργο του

Το σπουδαιότερο ίσως από τα έργα του είναι οι δύο εκδόσεις του Ομήρου που έκανε. Σ΄ αυτές, εκτός από το κείμενο, υπάρχουν και θαυμάσια κριτικά και ερμηνευτικά σχόλια. Σεβόταν τα κείμενα, έκανε τις πρέπουσες διορθώσεις και εισχωρούσε τόσο βαθειά μέσα στη ποίηση, ώστε κατανοούσε πλήρως τη σκέψη και τα νοήματα των ποιητών. Στην ουσία στον Αρίσταρχο οφείλουμε τη σημερινή μορφή του ομηρικού κειμένου. (Α. Λούντβιχ, Η κριτική του Ομηρικού κειμένου κατ’ Αρίσταρχο [τόμος Β, Λειψία, 1885]). Επίσης ήταν αυτός που πρώτος κωδικοποίησε την φιλολογική κριτική των αρχαίων κειμένων. Ήταν άριστος κριτικός φιλόσοφος. Αν κρίνουμε από την ποσότητα και την ποιότητα των έργων του, ο γραμματικότατος Αρίσταρχος πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του καθιστός στο γραφείο του, μελετώντας και συγγράφοντας. Τα έργα του μπορούν να καταταχτούν σε τρεις κατηγορίες: εκδόσεις κειμένων, σχόλια (υπομνήματα) και φιλολογικές μονογραφίες. Εκτός από τον Όμηρο ξέρουμε ότι έχει εκδώσει τον Ησίοδο, τον Αρχίλοχο, τον Αλκαίο, τον Ανακρέοντα και τον Πίνδαρο.

Από τους διαπρεπέστερους φιλολόγους

Όλοι οι μελετητές τον συγκαταλέγουν ανάμεσα στους διαπρεπέστερους φιλολόγους της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης (είναι γνωστό ότι οι γραμματικές παρατηρήσεις του Αρίσταρχου συνέβαλαν στην εδραίωση της τυπικής γραμματικής). Και συγκεκριμένα τον συμπεριλαμβάνουν μεταξύ των 1) Φιλητά του Κώου (περίπου 300 π.Χ.), συντάκτη του πρώτου επιστημονικού λεξικού Ατακτα, 2) Ζηνόδοτου του Εφέσιου (325-260 π.Χ.), πρώτου «βιβλιοθηκάριου» της Αλεξανδρινής βιβωλιοθήκης, ο οποίος διεξήγαγε την πρώτη ταξινόμηση και κριτική διόρθωση των βιβλίων, θεμελίωσε επιστημονικώς την ομηρική φιλολογία, συνέγραψε την πρώτη κριτική έκδοση του Πινδάρου και υπομνημάτισε την Θεογονία του Ησιόδου. 3) Καλλίμαχου του Κυριναίου (310-240 π.Χ.), συντάκτη του καταλόγου των βιβλίων των δύο βιβλιοθηκών της Αλεξανδρείας και συγγραφέα περισσότερων των 800 βιβλίων, 4) Ερατοσθένους του Κυρηναίου (284-200 π.Χ.), ιδρυτή της επιστημονικής γεωγραφίας, της τοπογραφίας, της χρονογραφίας και της χρονολογίας και 5) Αριστοφάνους του Βυζάντιου (275-180 π.Χ.), θεμελιωτή της φιλολογικής επιστήμης, ιδρυτή της επιστημονικής λεξικογραφίας και εκδότη του Ομήρου, των λυρικών και τραγικών ποιητών, καθώς και του Αριστοφάνη.

Το τέλος του

Δυστυχώς όμως ο Αρίσταρχος είχε άσχημο τέλος. Επειδή βασανιζόταν από υδρωπικία (συγκέντρωση υγρού σε κοιλότητες του σώματος, με αποτέλεσμα πίεση στα όργανα και μεγάλοι πόνοι), άφησε τον εαυτό του να πεθάνει από την πείνα. Στο λεξικό του Σουϊδα (τ.Α΄, Αθήνα 2002, σ. 175) διαβάζουμε για το τέλος του: «...τελευτά δε εν Κύπρω, εαυτόν υπεξαγαγών ενδεία τροφής, νόσω τη υδρωπί ληφθείς, είτε δε αυτού της ζωής οβ».

Για να καταλάβουμε όμως το μέγεθος της προσωπικότητας του Αρίσταρχου του Σαμόθρακα δύο λόγια για την Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και τον ρόλο των βιβλιοθηκάριων αυτής.

Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας

Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας ιδρύθηκε το πρώτο μισό του 3^ου αιώνα π.Χ. από τον Πτολεμαίο, εκ των διαδόχων του Αλεξάνδρου. Είχε πρότυπο τη βιβλιοθήκη της σχολής του Αριστοτέλη στην Αθήνα. Οι Πτολεμαίοι, βασιλείς της Αιγύπτου, που ήθελαν να πλουτίσουν τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, συγκέντρωσαν σ΄ αυτήν όλα σχεδόν τα έργα της ελληνικής λογοτεχνίας, όπως επίσης και έργα ξένων σε μετάφραση. Η Βιβλιοθήκη καταστράφηκε για πρώτη φορά το 48 π.Χ. από φωτιά.

Κατά τον Αριστέα, την εποχή του Πτολεμαίου του Β’ (283-247πΧ.) η Βιβλιοθήκη περιείχε 200.000 κυλίνδρους. Στα «Προλεγόμενα εις τον Αριστοφάνην» αναφέρεται ότι η Ανακτορική Βιβλιοθήκη περιείχε 400.000 συμμιγείς και 90.000 αμιγείς κυλίνδρους, ενώ ο Αμμιανός υποστήριζε ότι ο πλούτος της βιβλιοθήκης ανερχόταν σε 700.000 κυλίνδρους. Το μόνο σίγουρο είναι ότι την εποχή εκείνη, η βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας συγκέντρωνε εκατοντάδες χιλιάδες κυλίνδρους γνώσεως και μάλιστα, αξιολογώντας διάφορες πηγές, ίσως οι 700.000 κύλινδροι να αποτελούν υποεκτίμηση του πραγματικού επιστημονικού έργου της Βιβλιοθήκης!

Στη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας εργάστηκαν πολύ σπουδαίοι αρχαίοι έλληνες σοφοί, ανάμεσά τους ο Ερατοσθένης, ο Ζηνόδοτος, ο Αρίσταρχος ο Σάμιος, ο Καλλίμαχος κ.α.

Οι βιβλιοθηκάριοι

Ο διευθυντής της Βιβλιοθήκης διοριζόταν από τον Βασιλέα και έφερε τον τίτλο του «βιβλιοθηκάριου». Η σπουδαιότητα του αξιώματος αυτού δηλώνεται από το γεγονός ότι ο εκάστοτε διευθυντής της Βιβλιοθήκης ανελάμβανε την διαπαιδαγώγηση και την εκπαίδευση των βασιλοπαίδων και του διαδόχου του θρόνου της Πτολεμαϊκής Αιγύπτου. Με την βιβλιοθήκη και το Μουσείο της Αλεξάνδρειας πραγματοποιήθηκε η συστηματική καταγραφή, ανάλυση και επεξεργασία της ελληνικής γραμματείας, αναπτύχθηκε η επιστήμη της φιλολογίας και το βιβλίο κατέστη όργανο προαγωγής της έρευνας και της τεκμηριώσεως, αλλά και της αναπαραγωγής και της διαδόσεως της γνώσης. Και όλα αυτά ήταν κυρίως έργο των βιβλιοθηκάριων.

Ορδουμποζάνης Θεόδωρος

Πηγή: ordteo.gr