Ελληνική ναυτιλία - «The Times They Αre a-Changin’».

Ομιλία του Γιώργου Πρεβελάκη στα Ποσειδώνια 2016. Όμιλος Economia

Συνεχίζοντας και ενισχύοντας την ιστορική ελληνική θαλασσινή παράδοση, η ελληνική ναυτιλία έχει γνωρίσει εντυπωσιακές επιτυχίες κατά τις μεταπολεμικές δεκαετίες. Όμως, το περιβάλλον μέσα στο οποίο λειτούργησε στο παρελθόν αλλάζει με ταχείς ρυθμούς.

Οι απόψεις των μελλοντολόγων, πέρα από πολλές διαφορετικές εκτιμήσεις, συγκλίνουν ως προς δύο κύρια χαρακτηριστικά του νέου κόσμου: την ρευστότητα και το δυσπρόβλεπτο.

Μία από τις σημαντικότερες μελέτες, επισημαίνει τρεις μεγάλες μελλοντικές επαναστάσεις:

• παγκόσμια τεχνολογική και οικονομική επανάσταση
• παγκόσμια κοινωνική και δημοκρατική επανάσταση
• παγκόσμια γεωπολιτική επανάσταση

Οι συνδυασμένες ριζικές και ραγδαίες αλλαγές τις οποίες συνεπάγονται οι επαναστάσεις αυτές, εκτός από την ρευστότητα, εξηγούν και την δυσκολία να προβλεφθεί η μορφή και οι εξελίξεις του νέου κόσμου. Οι επί μέρους αλλαγές οι οποίες περιλαμβάνονται στις τρεις αυτές επαναστάσεις αλληλοεπιδρούν. Έτσι, επί παραδείγματι, η αυτοματοποίηση την οποία συνεπάγεται η εκτεταμένη χρήση ρομπότ ανατρέπει τον καταμερισμό εργασίας μεταξύ ανεπτυγμένων και υπό ανάπτυξιν χωρών και οδηγεί ένα μεγάλο μέρος του ανειδίκευτου εργατικού δυναμικού σε απαξίωση. Είναι προφανείς οι πολιτικές συνέπειες από την εξέλιξη αυτή, οι οποίες επηρεάζουν με την σειρά τους όποια φαινόμενα περιλαμβάνει η κατηγορία της κοινωνικής και δημοκρατικής επανάστασης. Η παγκόσμια γεωπολιτική επανάσταση, με κύριο φαινόμενο την δημιουργία ενός πολυκεντρικού και άναρχου κόσμου, συνδυάζεται με την τεχνολογική επανάσταση, οδηγώντας σε νέες απειλές για την παγκόσμια ασφάλεια, με την μορφή, επί παραδείγματι, του κυβερνοπολέμου (cyberwar). Ο κατάλογος των συνδυασμών είναι μεγάλος.

Η δυσκολία της πρόβλεψης δεν συνδέεται μόνον με την συνδυαστική των νέων φαινομένων. Προκύπτει, επίσης, από την αυξημένη διασυνδεσιμότητα (interconnectivity) την οποία έχουν καταστήσει δυνατή, μεταξύ άλλων, οι εξελίξεις στην μετάδοση και την ηλεκτρονική διαχείριση δεδομένων. Εφ’όσον δεν τεθούν πολιτικοί φραγμοί, η τάση αυτή θα αυξάνει εκθετικά, διαμορφώνοντας συστήματα ολοένα και περισσότερο δυναμικά. Καθώς ο έλεγχος των συστημάτων αυτών είναι δυσχερής, λόγω της πολυπλοκότητάς τους και της συμπίεσης του χρόνου, οι κρίσεις καθίστανται αναπόφευκτες. Αφορούν την οικονομία, την ασφάλεια, την υγεία, την ενέργεια, το περιβάλλον. Όπως έδειξε η πρόσφατη οικονομική κρίση, τέτοιες καταστροφές οδηγούν σε ριζικές αναθεωρήσεις των συνθηκών λειτουργίας στην παγκόσμια οικονομία και κοινωνία. Δεν μπορεί να αποκλειστεί ακόμη και το ενδεχόμενο μιας εντυπωσιακής αναστροφής της Παγκοσμιοποίησης, αν δημιουργηθούν μεγάλα κλειστά περιφερειακά συστήματα.

Η ρευστότητα και το δυσπρόβλεπτο του παγκοσμίου περιβάλλοντος αποτελεί εξαιρετικά σοβαρή πρόκληση για τους πολιτικούς και τους οικονομικούς παράγοντες. Όσοι έχουν εθιστεί να λειτουργούν σε ένα σταθερό και προβλέψιμο πλαίσιο, όσοι στηρίζουν την επιτυχία τους στον μακροπρόθεσμο προγραμματισμό και στην μεθοδική προετοιμασία για το μέλλον, θα αντιμετωπίσουν σοβαρές δυσκολίες. Το νέο περιβάλλον απειλεί να αναστρέψει τις τρέχουσες ιεραρχίες, καθιστώντας αναποτελεσματικούς όσους όφειλαν την επιτυχία τους στις, περισσότερο ή λιγότερο, βέβαιες συνθήκες του παρελθόντος.

Η ελληνική εμπορική ναυτιλία διαθέτει χαρακτηριστικά τα οποία την ευνοούν στο νέο περιβάλλον. Η προσαρμοστικότητά των Ελλήνων και η ταχύτητα των αντιδράσεων τους σε μεταβαλλόμενες συνθήκες αποτελούν πολύτιμα συγκριτικά πλεονεκτήματα. Σε έναν κόσμο όπου οι θεσμοποιημένες δομές πίστης (trust), οι οποίες διαμορφώθηκαν σταδιακά στην δυτική νεωτερικότητα, κλονίζονται, οι εναλλακτικές μορφές αναδεικνύονται πολύτιμα επιχειρηματικά προσόντα. Η ελληνική ναυτιλία έχει λειτουργήσει κυρίως με τέτοιες μορφές πίστης: οικογενειακή εμπιστοσύνη, εμπιστοσύνη ανάμεσα σε όσους μοιράζονται την ίδια τοπική καταγωγή και, τέλος, εμπιστοσύνη ανάμεσα σε παγκόσμιους οικονομικούς παράγοντες με μη δυτικές πολιτισμικές καταβολές, όπως οι Άραβες ή οι Ιάπωνες.

Οι γενικές συνθήκες είναι επομένως θετικές για την ελληνική ναυτιλία. Όμως, για να αξιοποιηθούν, η ελληνική ναυτιλία οφείλει να ξεπεράσει το σύνδρομο της επιτυχίας, την λογική του business as usual. Ό,τι λειτούργησε στο παρελθόν έχει μικρές πιθανότητες να είναι αποτελεσματικό και στο μέλλον.

Το πολιτικό πλαίσιο στην λειτουργία της εμπορικής ναυτιλίας οριζόταν από δύο πόλους: την αγγλοσαξονική κάλυψη και την ελλαδική κρατική υποστήριξη. Μολονότι οι σχέσεις με τους Αγγλοσάξονες και με τους Ελλαδίτες σπανίως υπήρξαν απολύτως αρμονικές, πάντως η ελληνική ναυτιλία είχε διαμορφώσει ένα modus vivendi με τους δύο αυτούς παράγοντες· χάρη σε αυτό μπορούσε να αφοσιωθεί στις τεχνικές και εμπορικές πλευρές της δραστηριότητάς της, χωρίς να ασχολείται με τις πολιτικές της διαστάσεις. Υπερανέπτυξε την οικονομική διάσταση, αφήνοντας να ατονήσει ο πολιτικός κλάδος της παγκόσμιας δραστηριότητάς της. Οικονομικός γίγας, η ελληνική ναυτιλία συνιστά πολιτικό νάνο. Οι συνέπειες αυτής της ανισομετρίας αρχίζουν να φαίνονται σήμερα, από τα μέτρα τα οποία εισηγείται η Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

Η αλλαγή των συνθηκών θα συνεχιστεί. Η αγγλοσαξονική παγκόσμια ηγεμονία η οποία εξασφάλιζε σταθερότητα και προστασία στις ναυτιλιακές δραστηριότητες αδυνατίζει στον υπό διαμόρφωση πολυκεντρικό κόσμο. Οι γεωπολιτικοί ανταγωνισμοί δεν θα αργήσουν να εκφραστούν έντονα και στο πεδίο των ρυθμιστικών μέτρων. Με πρόσχημα περιβαλλοντικές, ανθρωπιστικές, ενεργειακές και άλλες ανησυχίες και στόχους, οι διάφορες δυνάμεις θα προσπαθήσουν να επιβάλουν και στην ναυτιλία όρους ευνοϊκούς για τους ευρύτερους σχεδιασμούς τους. Στην νέα αρένα της παγκόσμιας διακυβέρνησης, τα συμφέροντα όσων δεν θα μπορούν να συμμετάσχουν στις σχετικές διεργασίες απειλούνται. Το lobbying, ο επηρεασμός της κοινής γνώμης των ισχυρών δυτικών δημοκρατιών, η παρέμβαση στην διαμόρφωση των νέων δογμάτων ως προς την παγκόσμια διακυβέρνηση αποτελούν τομείς τους οποίους δεν μπορεί πλέον να αγνοεί η ελληνική ναυτιλία.

Η εκπροσώπηση της ελληνικής ναυτιλίας στην παγκόσμια σκηνή καλύπτεται θεωρητικά από το ελληνικό κράτος. Όμως, το ελληνικό κράτος ήδη ανταποκρίνεται ανεπαρκώς στον ρόλο αυτό. Η κατάσταση θα βαίνει επιδεινούμενη. Το μέγεθος της ελληνικής ναυτιλίας είναι εκτός της κλίμακας του ελληνικού κράτους. Οι εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών, με κύρια παράμετρο την δομική κρίση της παιδείας, δεν συμβάλλουν ούτε στην σύμπνοια ναυτιλίας και κοινωνίας, ούτε στην αποτελεσματικότητα της ελληνικής διοίκησης. Τέλος, last but not least, το ελληνικό κράτος, ήδη ιστορικά εξαρτημένο από τις ξένες δυνάμεις, διανύει σήμερα μια φάση οξυμένης εξάρτησης, λόγω δανειακών υποχρεώσεων. Δύσκολα, επομένως, μπορεί να υποστηρίξει τα συμφέροντα της ελληνικής ναυτιλίας, όταν συγκρούονται με αντίστοιχα συμφέροντα των δανειστών.

Συνοψίζοντας, η ελληνική ναυτιλία σήμερα αντιμετωπίζει τέσσερεις νέες προκλήσεις:

Η πρώτη πρόκληση αφορά την πολιτική εκπροσώπηση σε παγκόσμια κλίμακα. Στο νέο ρευστό παγκόσμιο σύστημα, οι κανόνες του ανταγωνισμού θα αλλάζουν, αντανακλώντας, όχι μόνον την ρευστότητα των γεωπολιτικών ισορροπιών, αλλά και την αναθεώρηση της πολιτικής λειτουργίας στα διάφορα κράτη. Απαιτείται, επομένως, να ενισχυθεί η αυτόνομη παρουσία της ελληνικής ναυτιλίας στην παγκόσμια σκηνή: στους διεθνείς οργανισμούς, στην ξένη κοινή γνώμη, στα προβεβλημένα think-tanks, στα πανεπιστήμια κ.λπ.

Για να μπορεί να λειτουργήσει πολιτικά σε παγκόσμιο επίπεδο, η ελληνική ναυτιλία πρέπει να παραμένει ενωμένη και συνεκτική. Η δεύτερη πρόκληση αναφέρεται στον κίνδυνο από τις φυγόκεντρες δυνάμεις. Ως τώρα τις ανέστελλε η ελληνική ταυτότητα και οι δεσμοί με το ελληνικό έδαφος. Ο κοσμοπολιτικός χαρακτήρας της νέας γενεάς των εμπλεκομένων στην ναυτιλία, η διάβρωση των συμβόλων της ελληνικότητας στο ελλαδικό πλαίσιο, η τάση φυγής από την Ελλάδα λόγω φορολογικών και εργασιακών συνθηκών και η γενικότερη απαξίωση της ελληνικής εικόνας στο εξωτερικό ήδη απειλούν την συνοχή της ελληνικής ναυτιλίας. Η απάντηση στην πρόκληση αυτή μπορεί να προέλθει από την ενίσχυση των δεσμών της ελληνικής ναυτιλίας με την ελληνική διασπορά, με ιδιαίτερη έμφαση στην πανεπιστημιακή και ερευνητική. Η ελληνική ταυτότητα πρέπει να επαναπροσδιοριστεί κατά περισσότερο ανοικτό, σύγχρονο και οικουμενικό τρόπο, ώστε να μπορεί να ανταποκριθεί στον ρόλο του συνεκτικού ιστού, χωρίς τον οποίο η οποιαδήποτε οικονομική ομαδοποίηση διαλύεται εις τα εξ ων συνετέθη με την πρώτη αλλαγή των οικονομικών παραμέτρων.

Η τρίτη πρόκληση αφορά την εδαφική βάση της ελληνικής ναυτιλίας.

Ο κόσμος στον οποίο ζήσαμε, προϊόν της δυτικής ιστορικής εξέλιξης κατά τους τελευταίους τέσσερεις αιώνες, συγκροτήθηκε επί τη βάσει του εδαφικού έθνους-κράτους. Η παγκόσμια κλίμακα οργανώθηκε ως μια κοινωνία από ανεξάρτητες κυρίαρχες ενότητες. Αυτό το λεγόμενο «βεστφαλιανό» σύστημα αμφισβητείται από τις εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών, όπως η Παγκοσμιοποίηση, η δημιουργία μεγάλων περιφερειακών ενοτήτων, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, οι πρόοδοι της τεχνολογίας, τα νέα ιδεολογικά ρεύματα και τα προβλήματα του περιβάλλοντος. Η γεωγραφία του κόσμου καθίσταται ιδιαιτέρως σύνθετη. Νέες κλίμακες αναδεικνύονται. Η δικτυωτή οργάνωση αναβιώνει. Άλλοτε συνεργάζεται, άλλοτε ανταγωνίζεται την εδαφική. Οι πόλεις οι οποίες κατά την βεστφαλιανή περίοδο απώλεσαν την αυτονομία τους και υπετάγησαν στο Κράτος ανακτούν σταδιακά τον ρόλο τους και διασυνδέονται μεταξύ τους. Τα δίκτυα των πόλεων αποτελούν μια νέα πραγματικότητα η οποία θυμίζει τον κόσμο της Αρχαιότητας ή, πιο πρόσφατα, την λειτουργία της καθ’ημάς Ανατολής.

Ο ανταγωνισμός των πόλεων για να προσελκύσουν την ελληνική ναυτιλία είναι αποκαλυπτικός των νέων τάσεων. Η διάχυση της ελληνικής ναυτιλίας σε πολλές πόλεις δεν συνάδει, όμως, προς τα συμφέροντά της και ενισχύει τις φυγόκεντρες τάσεις. Η ελληνική ναυτιλία πρέπει να παραμείνει συγκεντρωμένη γεωγραφικά, συνάπτοντας στρατηγική συμμαχία με μια και μόνη πόλη. Η κοινωνία της πόλης αυτής πρέπει να καταστεί συνεργάτης και αλληλέγγυος της ναυτιλίας. Η ισχυρή μητροπολιτική εδαφική βάση επιτρέπει να παρακαμφθούν οι ενδεχόμενες δυσκολίες από τις αδυναμίες του Κράτους. Μια τέτοια συμμαχία δεν συγκροτείται απλώς και μόνο με την εγκατάσταση κάποιων ναυτιλιακών γραφείων. Απαιτείται διαπραγμάτευση με τους τοπικούς φορείς, επηρεασμός της κοινής γνώμης, δημιουργία δεσμών εμπιστοσύνης.

Η ορθή επιλογή της πόλης αποτελεί κρίσιμο στοιχείο του εγχειρήματος. Ο Πειραιάς φαίνεται ως η περισσότερο πιθανή λύση. Όμως, παράλληλα με τα αναμφισβήτητα ιστορικά του πλεονεκτήματα, διαθέτει και σοβαρά μειονεκτήματα, το κυριότερο από τα οποία είναι η συνάφειά του με το κέντρο του ελληνικού κράτους, την Αθήνα. Η εναλλακτική περίπτωση της Θεσσαλονίκης πρέπει να εξεταστεί σοβαρά. Η γεωγραφική της θέση, η παράδοσή της ως μείζονος οικονομικού κέντρου των Βαλκανίων και η ιστορική κοσμοπολιτική της εικόνα αποτελούν σημαντικά πλεονεκτήματα. Διαθέτει το αναγκαίο ελάχιστο μέγεθος για την προσέλκυση των απαραιτήτων υπηρεσιών. Ταυτοχρόνως, το σχετικά περιορισμένο μέγεθός της επιτρέπει στην εμπορική ναυτιλία να διαδραματίζει τον καθοριστικό ρόλο, χωρίς να υφίσταται τον ανταγωνισμό άλλων ισχυρών συμφερόντων.

Οι προοπτικές της ζήτησης και της προσφοράς στον τομέα της ναυτιλίας είναι αβέβαιες. Η προβλεπόμενη ενίσχυση της παγκόσμιας μέσης οικονομικής τάξης προμηνύει, βέβαια, αύξηση της κατανάλωσης και, επομένως, και των μεταφορών. Υπάρχουν όμως άλλες πιθανές εξελίξεις οι οποίες επιδρούν προς την αντίθετη κατεύθυνση, όπως οι τεχνολογικές αλλαγές (αυτοματοποίηση της παραγωγής, τρισδιάστατη εκτύπωση, νέες πηγές ενεργείας) και τα περιβαλλοντικά ζητήματα. Στον τομέα της προσφοράς είναι, επίσης, ενδεχόμενο να δημιουργηθούν αρνητικές συνθήκες κάτω από την επίδραση γεωπολιτικών παραγόντων, όπως, επί παραδείγματι, η ενδεχόμενη επιδίωξη της Κίνας να αποκτήσει μεταφορική αυτονομία.

Η ελληνική ναυτιλία πρέπει επομένως να διευρύνει τους τομείς στους οποίους δραστηριοποιείται, διατηρώντας τον παγκόσμιο και θαλασσινό της χαρακτήρα. Οι συνθήκες την ευνοούν. Κατά τις επόμενες δεκαετίες, οι οικονομικές δραστηριότητες οι οποίες σχετίζονται με τις θάλασσες θα αποτελέσουν τον ταχύτερα αναπτυσσόμενο τομέα της παγκόσμιας οικονομίας. Σύμφωνα με μελέτη του ΟΟΣΑ, η λεγόμενη Οικονομία των Ωκεανών η οποία έχει σημερινή παραγωγή αξίας 1,5 τρισεκατομμυρίων δολαρίων προβλέπεται να την διπλασιάσει ώς το 2030.

Επομένως η τέταρτη πρόκληση της ελληνικής ναυτιλίας είναι να επεκτείνει και εμβαθύνει την ελληνική ναυτική παράδοση, με δυναμική είσοδο στην Οικονομία των Ωκεανών.

Την δεκαετία του 1960, ακόμη έφηβοι, οι σημερινοί παλαίμαχοι ηγέτες του ελληνικού εφοπλισμού άκουγαν τον Bob Dylan στην επιτυχία του The Times They Αre a-Changin’. Ας θυμηθούν τους στίχους του τραγουδιού αυτού. Πρέπει να τους εμπνεύσουν στην προσπάθεια για την προσαρμογή της ελληνικής ναυτιλίας στις νέες συνθήκες.

THE TIMES THEY ARE A-CHANGIN'

Come gather ‘round people
Wherever you roam,
And admit that the waters
Around you have grown.
And accept it that soon
You'll be drenched to the bone,
If your time to you
Is worth saving
Then you better start swimming
Or you'll sink like a stone,
For the times they are a-changin'!

Come writers and critics
Who prophesize with your pen,
And keep your eyes wide
The chance won't come again.
And don't speak too soon
For the wheel's still in spin,
And there's no telling who
That it's naming
For the loser now
Will be later to win
For the times they are a-changin'.

Come senators, congressmen
Please heed the call,
Don't stand in the doorway
Don't block up the hall.
For he that gets hurt
Will be he who has stalled.
There's a battle outside
And it's raging
It'll soon shake your windows
And rattle your walls
For the times they are a-changin'.

Come mothers and fathers,
Throughout the land
And don't criticize
What you can't understand.
Your sons and your daughters
Are beyond your command,
Your old road is
Rapidly aging.
Please get out of the new one
If you can't lend your hand,
For the times they are a-changin'.

The line it is drawn
The curse it is cast,
The slow one now will
Later be fast.
As the present now
Will later be past
The order is rapidly fading.
And the first one now
Will later be last
For the times they are a-changin'.

Γιώργος Πρεβελάκης
Economia
.~`~.

Πηγή: Δ`~. Κοσμοϊδιογλωσσία