Οι κατά Πλάτωνα Αρετές της Πόλεως, τα Μέρη της Ψυχής και η περί Δικαιοσύνης Πλατωνική Αντίληψη

Στο έργο του Πολιτεία, και ειδικότερα στο χωρίο 425c-445e, ο Πλάτων παρομοιάζει την ψυχή του ανθρώπου με μία πόλη. Αποπειράται να αναλύσει τα της ψυχής ερευνώντας τα της πόλεως. Όπως οι σύγχρονοι επιστήμονες για να μελετήσουν τους μικροοργανισμούς τους μεγεθύνουν με την βοήθεια μικροσκοπίων, ομοίως και ο Πλάτων μεγεθύνει την ανθρώπινη ψυχή μέχρι το μέγεθος της πόλεως, παρατηρεί και εξάγει συμπεράσματα. Το ζητούμενο της έρευνάς του είναι η δικαιοσύνη. Αφού αντλήσει τα συμπεράσματά του από την παρατήρηση της πόλεως, τα επεκτείνει και στον άνθρωπο. Γράφει χαρακτηριστικά: «...αν δοκιμάζαμε να ανιχνεύσουμε την δικαιοσύνη πρώτα σε κάποιο μεγαλύτερο πράγμα, ανάμεσα σ' αυτά που την κατέχουν, θα μας ήταν έπειτα ευκολότερο να δούμε ποια είναι η φύση της μέσα σε ένα άτομο. Και σκεφθήκαμε ότι ένα τέτοιο πράγμα είναι η πόλη...¹».

Το πρώτο ερώτημα που δημιουργείται είναι αν αυτή η μέθοδος είναι αυθαίρετη ή έχει λογική βάση. Εάν, για παράδειγμα, ένας βιολόγος ήθελε να μελετήσει τον τρόπο αντιδράσεως της μέλισσας σε κάποιες συνθήκες, άραγε θα παρατηρούσε το πώς συμπεριφέρεται ένα σμήνος μελισσών; Ίσως δεν θα ήταν παράλογο, εάν σκεφθεί κανείς ορισμένα πρόχειρα παραδείγματα ομοιότητας στις αντιδράσεις: μία μέλισσα στο ψύχος συστέλλεται και περιορίζει τις κινήσεις της· το ίδιο και το σμήνος. Μία μέλισσα δεν επιτίθεται στον άνθρωπο εκτός εάν απειληθεί· το ίδιο και το σμήνος. Άρα, ίσως παρατηρώντας κανείς το μελίσσι θα μπορούσε να εξάγει συμπεράσματα και για τον τρόπο αντιδράσεως των μεμονωμένων μελισσών. Δεν μπορούμε να είμαστε κατηγορηματικοί, αλλά ίσως κάτι παρόμοιο να είχε κατά νου και ο Πλάτων επιχειρώντας την εφαρμογή αυτής της μεθόδου. Πάντως, θεωρείται ο πρώτος φιλόσοφος που αναφέρθηκε στην σχέση της ανθρώπινης ψυχολογίας με την διαμόρφωση του κράτους².

Το κράτος, η Πολιτεία κατά τον Πλάτωνα, είναι ο τρόπος με τον οποίο οργανώνεται ένα κοινωνικό σύνολο ανθρώπων. Είναι πολύ φυσικό η ψυχολογία των ανθρώπων να επηρεάζει αυτό το σύστημα οργανώσεως που λέγεται κράτος. Όμως η ψυχολογία των ανθρώπων προηγείται και διαμορφώνει τα φαινόμενα που παρατηρούνται στο κράτος. Ο Πλάτωνας προτάσσει το τι συμβαίνει στο κράτος για να εξηγήσει στη συνέχεια τί συμβαίνει στην ανθρώπινη ψυχή. Αυτό το κάνει μάλλον για παιδαγωγικούς λόγους³. Μπορεί όμως και επιχειρεί αυτόν τον παραλληλισμό επειδή ακριβώς η ιδανική του πολιτεία είνα κατασκευασμένη σύμφωνα με τα πρότυπα της ψυχής. Η εσωτερική τριμερής δομή του ανθρώπου αποτέλεσε το αίτιο για την τριμερή δομή της πολιτείας που σχεδίασε ο Πλάτων⁴. δηλαδή, αφού έπλασε την πόλη «κατ’ εικόνα και ομοίωσιν» της ανθρωπίνης ψυχής, μας δείχνει τι συμβαίνει σε αυτήν την πόλη για να κατανοήσουμε καλύτερα τί συμβαίνει στην ανθρώπινη ψυχή.

Αρχίζει λοιπόν την αναζήτηση της δικαιοσύνης μέσα στην ιδανική πολιτεία. Η συλλογιστική μέθοδος που ακολουθεί είναι η εξής: Η πολιτεία αυτή είναι απολύτως καλή. Κατά την γενικώς επικρατούσα τότε άποψη, αυτό σημαίνει ότι έχει το πλήρωμα και των τεσσάρων αρετών. Δηλαδή ότι χαρακτηρίζεται από σοφία, ανδρεία, σωφροσύνη και δικαιοσύνη. Άν εντοπίσουμε τις τρεις πρώτες αρετές τότε θα μπορούμε να προσδιορίσουμε εύκολα και την τέταρτη⁵.

Η ιδεώδης πολιτεία του αποτελείται απο τρεις κοινωνικές ομάδες: τους κυβερνήτες, τους φύλακες και τους παραγωγούς. Εφόσον η πολιτεία είναι εξ' ορισμού ιδανική, θα πρέπει οι τρείς αυτές ομάδες να λειτουργούν αρμονικά επιτελώντας η κάθε μια το έργο που της αρμόζει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Οι κυβερνήτες, αφού έχουν την ευθύνη να λαμβάνουν τις ορθές αποφάσεις, πρέπει να χαρακτηρίζονται από την αρετή της σοφίας. Οι φύλακες οφείλουν να υπερασπίζονται την πολιτεία με θάρρος και ανδρεία. Οι παραγωγοί πρέπει να διακατέχονται από την αρετή της σωφροσύνης. Η τελευταία αυτή αρετή δεν είναι όμως αποκλειστικό χαρακτηριστικό των παραγωγών. Πρέπει να την διαθέτουν και οι άλλες κοινωνικές τάξεις. Τελικώς, καταληγει στο συμπέρασμα ότι όταν η κάθε τάξη έχει την δική της αρετή, τότε στην πολιτεία υπάρχει δικαιοσύνη⁶.

Για τον Πλάτωνα, λοιπόν η δικαιοσύνη προκύπτει από την ισόρροπη παρουσία των άλλων τριών αρετών, όπως το λευκό φώς παράγεται από την ταυτόχρονη παρουσία του φάσματος των τριών χρωμάτων (ερυθρού, πρασίνου και κυανού). Συνεχίζει την πραγμάτευση του θέματος επεκτείνοντας τα συμπεράσματά του από την πόλη στον άνθρωπο.

Η συλλογιστική ακολουθία που μεταχειρίζεται είναι η εξής: Συχνά παρατηρείται σύγκρουση στην ψυχή που δηλώνει ότι υπάρχουν δύο αντιτιθέμενα μέρη. Αυτά είναι το λογιστικόν και το επιθυμητικόν. όμως αν παρατηρήσουμε καλύτερα θα διακρίνουμε και ένα τρίτο μέρος, το θυμοειδές. Οπότε ο Πλάτων διακρίνει τρία μέρη στην ψυχή του ανθρώπου, κατ' αναλογίαν προς την πολιτεία. Το λογιστικόν, το επιθυμητικόν και το θυμοειδές⁷. Το λογιστικόν είναι το μέρος της ψυχής που ελκύεται από την γνώση και γενικώς την διανοητική ευχαρίστηση. Το θυμοειδές επιδιώκει την απόκτηση και προστασία της τιμής του ανθρώπου. Το επιθυμητικόν κλίνει προς τις σωματικές ηδονές και την απόκτηση πλούτου⁸.Το λογιστικόν αντιστοιχεί στην τάξη των κυβερνητών της πολιτείας. Το θυμοειδές στην κοινωνική ομάδα των φυλάκων. Το επιθυμητικόν στην κατηγορία των παραγωγών.

Η αρετή του λογιστικού είναι η σοφία. Σοφός είναι αυτός που το λογιστικόν του γνωρίζει τι είναι ηθικά καλό και τι όχι σε κάθε περίσταση. Το θυμοειδές έχει ως αρετή την ανδρεία. Ανδρείος είναι αυτός του οποίου η ένταση του ζήλου του καθοδηγείται από το σοφό λογιστικόν του. Το επιθυμητικόν χαρακτηρίζεται από την αρετή της σωφροσύνης. Σώφρων είναι αυτός που οι επιθυμίες του προσανατολίζονται εκεί που επιτρέπει το σοφό λογιστικόν του. Δίκαιος είναι κάποιος όταν και τα τρία μέρη της ψυχής έχουν την δική τους αρετή και άρα βρίσκονται σε ισορροπία⁹. Λέγει ο Πλατων χαρακτηριστικά: «Επομένως και ο δίκαιος άνθρωπος δεν θα διαφέρει σε τίποτα, ως προς τούτη την ποιότητα της δικαιοσύνης, από την δίκαιη πόλη αλλά θα είναι όμοιος με αυτήν¹⁰».

Σοφία είναι η γνώση του τί είναι καλό και ωφέλιμο για την πόλη. Ορίζεται και ως «ευβουλία», δηλαδή ορθή κρίση¹¹. Ανδρεία ορίζεται από τον Πλάτωνα ως η ορθή πεποίθηση σχετικά με τα φοβερά πράγματα, η οποία δεν παρεμποδίζεται από τα πάθη¹². Σωφροσύνη είναι η χαλιναγώγηση των απολαύσεων και των επιθυμιών, το να υπερβαίνει κάποιος τον εαυτό του¹³. Δικαιοσύνη στην πόλη έχουμε όταν κανείς δεν οικειοποιείται κάτι που ανήκει σε άλλους και ο καθένας πράττει το καθήκον του όσο καλύτερα γίνεται¹⁴.

Έπειτα από την ανάλυση που προηγήθηκε, ο Πλάτων καταλήγει στον ακόλουθο ορισμό της δικαιοσύνης σε αντιδιαστολή προς την αδικία:«Επομένως, είπα το να παράγεις δικαιοσύνη σημαίνει να ορίζεις κατά τρόπο σύμφωνο με την φυσική τάξη (κατά φύσιν) ποιες θα είναι οι αμοιβαίες σχέσεις εξουσίας των διαφορετικών μερών της ψυχής, ενώ το να παράγεις αδικία σημαίνει αμοιβαίες σχέσεις εξουσίας των μερών της ψυχής οι οποίες αντιστρατεύονται την φύση (παρά φύσιν)¹⁵». Όταν οι σχέσεις εξουσίας των μερών της ψυχής είναι «κατά φύσιν», ο άνθρωπος είναι δίκαιος.

Δίκαιη, λοιπόν, είναι η ψυχή στην οποία κυβερνά το λογιστικόν με την συμφωνία του θυμοειδούς και την υποταγή του επιθυμητικού. Στην κοινωνική της διάσταση, η δικαιοσύνη χαρακτηρίζεται από τις ανάλογες «κατα φύσιν» σχέσεις εξουσίας των κοινωνικών ομάδων. Δικαιοσύνη επικρατεί στην πολιτεία στην οποία κυβερνούν οι φιλόσοφοι κυβερνήτες, με την υποστήριξη των φυλάκων και την συγκατάθεση των παραγωγών¹⁶. Δικαιοσύνη έχει η ψυχή του ανθρώπου στην οποία ηγεμονεύει το λογιστικόν. Αυτό είναι αποτέλεσμα μιας επίπονης διανοητικής εργασίας και προσπάθειας. για να είναι κανείς δικαιος πρέπει είναι φιλόσοφος¹⁷.

Η δικαιοσύνη, ύπαρξη δηλαδή των κατα φύσιν σχέσεων εξουσίας μεταξύ των μερών της ψυχής και των κοινωνικών ομάδων της πολιτείας, δημιουργεί αρμονία, ομόνοια και συμφωνία, ιδιότητες που χαρακτηρίζουν την ευδαιμονία τόσο σε κοινωνικό όσο και σε ατομικό επίπεδο¹⁸. Διότι είναι η υγεία της ψυχής (και της πόλεως), ενώ απεναντίας η αδικία είναι αρρώστια και των δύο. Η ευδαιμονία, δηλαδή η ευτυχία, είναι πολύ μεγαλύτερη όταν προέχεται από την εξασφάλιση της αρετής της δικαιοσύνης, παρά από οποιοδήποτε άλλο αγαθό¹⁹.

Πηγή