JERΕMY BENTHAM: Ο ''ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΣ'' ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ

Αυτό το πολύ ενδιαφέρον άρθρο συνεισφέρει στην διάγνωση της πνευματικής ασθένειας που ονομάστηκε ''φιλελευθερισμός''.

Άρθρο του Francesco Lamendola
Μετάφραση: Ιωάννης Αυξεντίου

Jeremy Bentham

Ο ''ωφελισμός'' (μία φιλελεύθερη σέκτα) είναι, πιθανόν, η φιλοσοφία που περισσότερο από όλες πλησιάζει στην άρνηση του εαυτού της και στην πλήρη, συνεπή και αυτάρεσκη ανατροπή εκείνης της Αιώνιας Σοφίας που, από την αυγή της ανθρώπινης σκέψης, επιδίωξε την αναζήτηση της Αλήθειας νοούμενης ως ολότητα, και την σύνδεσή της με το Καλό και το Ωραίο. Υπό αυτή την έννοια, ο ωφελισμός μπορεί να θεωρηθεί ως ο θρίαμβος του μοντέρνου πνεύματος έναντι αυτών των τελευταίων. Οι μεγαλύτεροι εκπρόσωποι του ωφελισμού: Ο Adam Smith (1723-90), ο Jeremy Bentham (1748-1832) και ο John Stuart Mill (1806-1873).

Γι’ αυτούς, ένα πράγμα είναι ''καλό'' ή και σωστό, εάν μπορεί να αυξήσει την ευτυχία των όντων-και όχι μόνον των ανθρώπων• ''κακό'', εάν την μειώνει.Όσον αφορά την δυσκολία να καθοριστεί τι είναι η ευτυχία, κανένα πρόβλημα: αυτοί θεωρούν ότι είναι σε θέση όχι μόνον να την ορίσουν, αλλά και να την ποσοτικοποιήσουν, και ρυθμίζονται με αυτό τον τρόπο: κρίνουν ότι το όφελος είναι το μέτρο της ευτυχίας ενός όντος.

Ειδικά ο Jeremy Bentham, συνεχιστής του εμπειρισμού και πρόδρομος του θετικισμού, περιφρονεί μία ηθική που θέλει να να βασίζεται πάνω σε αξίες, ''οντότητες αφηρημένες και παροδικές'', ενώ θέλει να βασίζει την ηθική του πάνω σε συγκεκριμένα πράγματα ώστε να κατασκευάσει μία πραγματική επιστήμη.Για να το κάνει, αυτός ξεκινά από την παραδοχή ότι η ευτυχία δεν είναι άλλο από την ηδονή . Έτσι λοιπόν , στην ''επιστημονική'' ηθική του ο Bentham επιδιώκει να διατυπώσει μάλιστα μία ηθική άλγεβρα , δηλαδή να ποσοτικοποίησει την ευτυχία, νοούμενη ως το αποτέλεσμα εκείνης της δράσης που παράγει την μέγιστη ευχαρίστηση και, αντίθετα, τον ελάχιστο πόνο.

Ως καλοί κληρονόμοι της διαφωτιστικής περιόδου, εξάλλου, οι ωφελιμιστές δεν ενδιαφέρονται μόνον για την ευτυχία του ατόμου, αλλά τους απασχολεί και εκείνη του ανθρωπίνου γένους : έτσι διατυπώνουν την περίεργη θεωρία σύμφωνα με την οποία οι καλές πράξεις, δηλαδή οι χρήσιμες, φέρνουν την ευτυχία όχι μόνον στο άτομα, αλλά σε ολόκληρη την κοινωνία. Ο Bentham, για παράδειγμα, είχε πολύ προχωρημένες κοινωνικές ιδέες : στο βιογραφικό του βρίσκουμε εκείνους τους νεολογισμούς που τόσο πολύ εκτιμά η σημερινή προοδευτική και φιλελεύθερη κουλτούρα: φεμινισμός, ζωοφιλία, δικαιώματα των γκέι, και φυσικά ένθερμος υποστηρικτής του ελεύθερου εμπορίου, της τοκογλυφίας, του χωρισμού της εκκλησίας από κράτος, της μη διδαχής των θρησκευτικών στα σχολεία κλπ. Γενικά ήταν μία προσωπικότητα που αν και έζησε πριν από δύο αιώνες, θα άρεσε πολύ σε όλους εκείνους τους εκπροσώπους της σημερινής προοδευτικής και ελευθεριακής κουλτούρας : ένας εχθρός των ''προκαταλήψεων'', ένας υπέρμαχος των ''δικαιωμάτων'', ένας γνήσιος δημοκράτης(με ιδιαιτέρες συμπάθειες για τον σοδομισμό) , με το μυαλό ανοιχτό στο μέλλον • αλλά και ένα πρακτικό πνεύμα, ένας γνήσιος αστός που ποτέ δεν ξεχνούσε το συμφέρον του και το χρήμα.

Αλλά υπάρχει μία άλλη όψη στην σκέψη Bentham που αξίζει να επισημανθεί: εκείνη που αφορά το σωφρονιστικό σύστημα. Αυτός ο πρόθυμος γιός του διαφωτισμού, δεν μπορούσε να μην αφιερώσει ένα μέρος της ποικιλόμορφης διανοητικής δραστηριότητας του στο ζήτημα των ποινών. Έτσι επινόησε το ''Πανοπτικόν'' (αυτό που βλέπει τα πάντα), μία φυλακή όπου ο κάθε κρατούμενος γνωρίζει ότι μπορεί να τον παρατηρεί συνεχώς ένας φύλακας, πραγματική προαναγγελία του Μεγάλου Αδελφού του Όργουελ. Πράγματι, η κεντρική ιδέα του Bentham ήταν ότι οι κρατούμενοι,αισθανόμενοι υπό παρατήρηση κάθε ώρα της ημέρας για χρόνια,θα καταλήξουν να αναπτύξουν μία τέτοια αγωνία και να υποστούν μία τέτοια ψυχολογική εξάρτηση, ώστε να συμπεριφέρονται ''καλά'' με αυτόματο τρόπο.

Το ωραίο είναι- τρόπος του λέγειν- ότι αυτός ο ''προωθητής κοινωνικών μεταρρυθμίσεων'' (φίλος πολλών σημαντικών παραγόντων της πολιτικής και της οικονομίας) δεν φαίνεται να αντιλαμβάνεται ότι επεξεργάστηκε μία πραγματική δυστοπία• αντίθετα, γεμάτος από ανθρωπισμό, νομίζει ότι δημιούργησε κάτι το εξαιρετικό, χρήσιμο σε όλη την ανθρωπότητα.

Σίγουρα δεν είχε την αίσθηση του χιούμορ, ή εάν την είχε ήταν πολύ μακάβρια: μέσα στον απέραντο ναρκισσισμό του, έφθασε να ζητήσει στην διαθήκη του να βαλσαμώσουν το πτώμα του και να το φυλάξουν μέσα σε μία βιτρίνα στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, όπου έγινε γνωστό με το όνομα ''Αυτό-εικόνα''. Πρόκειται για ένα αποτρόπαιο έκθεμα, γιατί μετά από ένα λάθος στην διαδικασία βαλσαμοποίησης, το κεφάλι του άρχισε να διαλύεται οπότε αναγκάστηκαν να το αντικαταστήσουν με ένα κέρινο.

Δεν είναι τόσο σημαντικό το γεγονός ότι η ιδέα του ''Πανoπτικόν'' , ως φυλακή, πραγματοποιήθηκε σε διάφορες χώρες όπως στην Μ. Βρετανία, στην Ιταλία και στην Κούβα, όσο ότι αυτός κατέληξε να το θεωρεί ένα μοντέλο που μπορεί να επεκταθεί και σε άλλα ιδρύματα όπως τα νοσοκομεία, τα σχολεία, τους τόπους εργασίας: γι’ αυτόν, προφανώς, η κατευθυντήρια αρχή ενός σχολείου, ενός εργοστασίου ή μιας ψυχιατρικής κλινικής δεν είναι και πολύ διαφορετική από εκείνη μιας φυλακής, μάλιστα θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτός τις θεωρεί ουσιαστικά ίδιες.

J.Bentham: Υπεράσπιση της τοκογλυφίας

Και είναι ακριβώς αυτό που ανακαλεί την προσοχή μας πάνω στις επιπτώσεις του ακραίου φιλελευθερισμού, καθώς και του φανατικού προοδευτισμού: όταν πλέον έχει καθοριστεί ότι δεν είναι καλό αυτό που είναι καλό, αλλά είναι καλό αυτό που είναι χρήσιμο, και ότι η ευτυχία συνίσταται στην ηδονή, χαμηλώνοντας τον άνθρωπο στο επίπεδο του ζώου και αγιοποιώντας οποιοδήποτε τύπο ηδονισμού, προφανώς δεν μένει παρά να οδηγηθούν οι άνθρωποι στην ''ευτυχία'', είτε το θέλουν είτε όχι, είτε το δέχονται είτε όχι. Οι ωφελιμιστές έχουν αυτό το κοινό με τους διαφωτιστές : ότι ξέρουν τι είναι καλό για τους ανθρώπους περισσότερο από οποιοδήποτε άλλον και περισσότερο από όσο το γνωρίζει ο ίδιος ο λαός, διότι αυτός, μέχρι να ''διαφωτιστεί'' από τον ορθολογισμό, δεν είναι παρά μία μάζα γεμάτη προκαταλήψεις, η οποία πρέπει να καθοδηγηθεί, ακόμη και αν χρειαστεί να μαστιγωθεί: φυσικά, για το καλό της! Είναι φιλόσοφοι που προκαλούν φόβο, με όλο τον αντιδογματισμό τους , αποτελούν το άκρον άωτον του δογματισμού. (Το σύγχρονο ''Πανοπτικόν'' είναι οι ''αντιρατσιστικοί'' νόμοι και οι παρόμοιες νομοθεσίες της πολιτικής ορθότητας: ΤΟ ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΡΘΟΤΗΤΑΣ )

Πόσο δρόμο έκαναν οι ιδέες του Bentham, ακόμη και κάτω από διαφορετικό ένδυμα , αυτό είναι ένα πράγμα που μπορεί να τα παρατηρήσει ο καθένας, φθάνει να θέλει να δει κατά πρόσωπο την πραγματικότητα.

Ο φιλελευθερισμός αρχικά γοήτευε διότι τόνιζε την λέξη ''ελευθερία''. Όμως δεν απαντούσε στο κρίσιμο ερώτημα: ελευθερία από τι; Σήμερα γνωρίζουμε: ελευθερία από την Καλοκαγαθία.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ:

Α) Ο Jeremy Bentham επηρέασε σημαντικά τον Αδαμάντιο Κοραή και άλλους 'Eλληνες φιλελεύθερους εκείνης της εποχής: Ιδού το λεπτό νήμα που συνέδεσε τον Αγγλικό εκκοσμικευμένο γνωστικισμό (οι διάφορες φιλελεύθερες σέκτες) με τους έλληνες διαφωτιστές του 1800.

Β) Μια και αναφερθήκαμε στην τοκογλυφία, ο Thomas Harris, στον ''Χάνιμπαλ'', κάνει μία ενδιαφέρουσα παρατήρηση: «Η φιλαργυρία και ο απαγχονισμός συνδέονται στον αρχαίο και μεσαιωνικό νου: ο άγιος Ιερώνυμος γράφει πως το επίθετο του Ιούδα, ''Ισκαριώτης'' σημαίνει ''χρήματα'' ή ''τιμή'', ενώ ο Ωριγένης λέει πως το ''Ισκαριώτης'' προέρχεται από το εβραϊκό ''εξ ασφυξίας'' και πως το όνομά του σημαίνει ''Ιούδας ο πνιγμένος''.»

Αυτή η σχέση μεταξύ φιλαργυρίας και ασφυξίας, αξίζει ίσως μία περαιτέρω εμβάθυνση.

Πηγή: Θεόδοτος