ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ

Serge Petrovitch Ivanoff - Portrait of Paul Valery

Δέν εἶναι διόλου εὔκολο πρᾶγμα τό νά ἔχουμε μία καθαρή εἰκόνα αὐτοῦ πού ὀνομάζεται ἔθνος. Τά πιό ἁπλά καί τά πιό ἔντονα χαρακτηριστικά διαφεύγουν τήν προσοχή τῶν ἀνθρώπων ἑνός τόπου, οἱ ὁποῖοι εἶναι ἀδιάφοροι γι' αὐτό πού βρίσκεται διαρκῶς μπροστά στά μάτια τους. Ὁ ξένος πού τά βλέπει, τά βλέπει ὑπερβολικά ἔντονα καί δέν αἰσθάνεται τό πλῆθος τῶν ἐσωτερικῶν διασυνδέσεων καί ἀόρατων ἀμοιβαιοτήτων, διά τῶν ὁποίων ἐπιτελεῖται τό μυστήριο τῆς βαθιᾶς ἕνωσης ἑκατομμυρίων ἀνθρώπων.

Ὑπάρχουν, λοιπόν, δύο κύριοι τρόποι νά κάνουμε λάθος ὡς πρός ἕνα δεδομένο ἔθνος.

Ἄλλωστε, αὐτή τούτη ἡ ἰδέα τοῦ ἔθνους ἐν γένει δέν γίνεται εὔκολα κατανοητή. Τό πνεῦμα χάνεται μέσα στίς διάφορες ὄψεις αὐτῆς τῆς ἰδέας, διστάζει ἀνάμεσα σέ πολύ διαφορετικούς τρόπους ὁρισμοῦ. Μόλις πιστέψει ὅτι βρῆκε μιάν ἱκανοποιητική διατύπωση, ἡ ἴδια αὐτή φέρνει παρευθύς στήν ἐπιφάνεια μιάν ἰδιαίτερη περίπτωση, τήν ὁποία λησμόνησε νά συμπεριλάβει.

Αὐτή ἡ ἰδέα μᾶς εἶναι τόσο οἰκεία σέ χρηστικό ἐπίπεδο καί τόσο παροῦσα συναισθηματικά, ὥστε παρουσιάζεται περίπλοκη ἤ ἀκαθόριστη μπροστά στό στοχασμό. Τό ἴδιο, ὅμως, συμβαίνει καί μέ ὅλες τίς βαρυσήμαντες λέξεις. Μιλᾶμε εὔκολα γιά τό δίκαιο, τή φυλή, τήν ἰδιοκτησία. Τί εἶναι ὅμως τό δίκαιο, ἡ φυλή, ἡ ἰδιοκτησία; Τό γνωρίζομε καί δέν τό γνωρίζομε!

Ἔτσι, ὅλες αὐτές οἱ μεγάλες ἔννοιες, ἀφηρημένες καί συνάμα ζωτικές, τῶν ὁποίων ἡ παρουσία εἶναι τόσο ἔντονη καί ἐπιτακτική μέσα μας, ὅλοι αὐτοί οἱ ὅροι πού συνθέτουν μέσα στά πνεύματα τῶν λαῶν καί τῶν δημοσίων ἀνδρῶν τίς σκέψεις, τά σχέδια, τούς συλλογισμούς, τίς ἀποφάσεις ἀπό τίς ὁποῖες ἐξαρτᾶται ἡ μοῖρα, ἡ εὐημερία ἤ ἡ καταστροφή, ἡ ζωή ἤ ὁ θάνατος τῶν ἀνθρώπων, εἶναι ἀόριστα καί μή καθαρά σύμβολα γιά τή σκέψη... Παρ' ὅλα αὐτά, ὅταν οἱ ἄνθρωποι χρησιμοποιοῦν στίς μεταξύ τους συνομιλίες αὐτούς τούς ἀνεπίδεκτους ὁρισμοῦ ὅρους, κατανοοῦν ἀπολύτως οἱ μέν τούς δέ. Οἱ ἔννοιες αὐτές εἶναι, λοιπόν, ἀπό τόν ἕνα στόν ἄλλο διαυγεῖς καί ἐπαρκεῖς, ἀλλά σκοτεινές καί ἀπείρως ἀποκλίνουσες γιά τόν καθένα χωριστά.

Τά ἔθνη εἶναι παράξενα τό ἕνα γιά τό ἄλλο, ὅπως καί οἱ ἄνθρωποι διαφορετικοῦ χαρακτῆρα, ἡλικίας, πεποιθήσεων, ἠθῶν καί ἀναγκῶν. Κοιτάζουν τό ἕνα τό ἄλλο μέ περιέργεια καί ἀνησυχία, γελοῦν, μορφάζουν, θαυμάζουν κάποια λεπτομέρεια καί τή μιμοῦνται, περιφρονοῦν τό σύνολο, λυσσοῦν ἀπό ζήλια ἤ εὐφραίνονται καταφρονῶντας τούς ἄλλους. Ὅσο εἰλικρινής κι ἄν μπορεῖ κάποτε νά εἶναι ἡ ἐπιθυμία τους νά συζητήσουν καί νά κατανοήσουν τό ἕνα τά τοῦ ἄλλου, ἡ συνομιλία συσκοτίζεται καί διακόπτεται πάντα σ' ἕνα ὁρισμένο σημεῖο. Ὑπάρχουν, θά ἔλεγα, κάποια ἀξεπέραστα ὅρια ὅσον ἀφορᾶ στό βάθος καί στή διάρκειά της.

Σχεδόν κάθε ἔθνος πιστεύει βαθιά μέσα του ὅτι ἀποτελεῖ αὐτό καθ' ἑαυτό καί μέ αὐτή τούτη τήν παρουσία του τό κατεξοχήν ἔθνος, τό ἐκλεκτόν τοῦ ἀπείρου μέλλοντος καί τό μόνο πού μπορεῖ, ἀσχέτως πρός τήν παροῦσα του κατάσταση, τή φτώχεια ἤ τήν ἀδυναμία του, νά γνωρίσει τήν ὕψιστη ἀνάπτυξη τῶν δυνατοτήτων πού ἀναγνωρίζει στόν ἑαυτό του. Τό καθένα ἀντλεῖ ἐπιχειρήματα ἀπό τό παρελθόν ἤ ἀπό τή σφαῖρα τοῦ δυνατοῦ, κανένα δέν θέλει νά θεωρεῖ τίς συμφορές του γνήσια τέκνα του.

Ἀναλόγως μέ τό ἄν συγκρίνονται μέ τά ἄλλα ὡς πρός τήν ἐδαφική ἔκταση ἤ τόν πληθυσμό ἤ τήν ὑλική πρόοδο ἤ τά ἤθη ἤ τίς ἐλευθερίες ἤ τή δημόσια τάξη, εἴτε ὡς πρός τόν πολιτισμό καί τά πνευματικά ἔργα εἴτε ἀκόμη ὡς πρός τίς μνῆμες καί τίς προσδοκίες, τά ἔθνη βρίσκουν βάσιμους λόγους νά προτιμοῦν τόν ἑαυτό τους. Στό διηνεκές παιχνίδι πού παίζουν, καθένα ἔχει τά ἀτοῦ του. Πολλά, ὅμως, ἀπό αὐτά τά ἀτοῦ εἶναι ἄλλα πραγματικά καί ἄλλα φανταστικά. Ὑπάρχουν ἔθνη πού κρατοῦν στά χέρια τους τά ἀτοῦ μόνο τοῦ Μεσαίωνα ἤ τῆς Ἀρχαιότητας, σεβαστές καί νεκρές ἀξίες· ἀλλά προβάλλουν τίς καλές τέχνες τους, τίς τοποθεσίες τους, τίς λαϊκές μουσικές τους, τά θέλγητρά τους ἤ τήν εὐγενῆ τους ἱστορία, τά ὁποία καί ρίχνουν πάνω στήν τσόχα ἀνάμεσα σέ ἀληθινά σπαθιά καί σέ ἀληθινά μπαστούνια.

Ὅλα τά ἔθνη ἔχουν σημερινούς, παρωχημένους ἤ μελλοντικούς λόγους νά πιστεύουν ὅτι εἶναι μοναδικά. Καί ἄλλωστε εἶναι. Μία ἀπό τίς μεγάλες δυσκολίες τῆς θεωρητικῆς πολιτικῆς εἶναι αὐτή ἡ ἀδυναμία νά συγκρίνει τίς μεγάλες αὐτές ὀντότητες, οἱ ὁποῖες ἔρχονται σέ ἐπαφή καί ἀλληλοεπηρεάζονται μόνο μέσῳ τῶν ἐξωτερικῶν χαρακτηριστικῶν καί μέσων τους. Τό οὐσιῶδες, ὡστόσο, στοιχεῖο τό ὁποῖο τά θεμελιώνει, ὁ λόγος ὑπάρξεώς τους, ὁ ἐσωτερικός δεσμός πού συνδέει τά ἄτομα ἑνός λαοῦ καί τίς γενιές μεταξύ τους δέν εἶναι τῆς αὐτῆς φύσεως στούς διαφόρους λαούς. Ἄλλοτε ἡ φυλή, ἄλλοτε ἡ γλῶσσα, ἄλλοτε τό ἔδαφος, ἄλλοτε οἱ μνῆμες, ἄλλοτε τά συμφέροντα θεσμοποιοῦν διαφορετικά τήν ἐθνική ἑνότητα μιᾶς ὀργανωμένης ἀνθρώπινης κοινότητας. Ἡ βαθιά αἰτία μιᾶς τέτοιας ὁμαδοποίησης μπορεῖ νά εἶναι ἑνός ἐντελῶς διαφορετικοῦ εἴδους ἀπό τήν αἰτία κάποιας ἄλλης.

Πρέπει νά ὑπενθυμίσουμε στά ἀναπτυσσόμενα ἔθνη ὅτι δέν ὑπάρχει στή φύση δέντρο τό ὁποῖο, ἀκόμη καί κάτω ἀπό τίς καλύτερες συνθῆκες φωτός, ἐδάφους καί ἀτμόσφαιρας, μπορεῖ νά ψηλώνει καί νά διογκώνεται ἀπεριορίστως.

Πηγή: Paul Valéry, ΠΝΕΥΜΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, Ἐκδόσεις ΡΟΕΣ
Φωτογραφία: https://gr.pinterest.com/

Ἑλλήνων Φῶς