ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΚΑΙ ΤΑΚΤΙΚΗ ΤΩΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΩΝ
ΤΗΣ ΑΜΥΝΗΣ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ
Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΩΝ ΣΤΑΤΙΩΤΩΝ συνοψίζεται στη λέξη «άμυνα». Οι Στρατιώτες είναι οι μαστόροι της άμυνας. Όπου κι αν ψάξουμε, όπου κι αν τους βρούμε, ένα είδος πολέμου μόνο διεξάγουν: τον αμυντικό. Από τις χωσιές μέχρι την υπεράσπιση των κάστρων, και από την Ανατολή μέχρι τη Δύση, οι Στρατιώτες αμύνονται, φυλάνε κλεισούρες και ντερβένια, υπερασπίζονται τα πατρογονικά τους εδάφη, με τη στενεία και την ευρεία έννοια. Όσοι δηλαδή δεν μπορούν πια να σταθούν σ' αυτά, όταν «οι Μήδοι έχουν διαβεί», συνεχίζουν τον αγώνα με άλλα μέσα. Διατηρώντας την ψιλή εχθρότητα με τον εχθρό (πάντα είναι ο Τούρκος), συνεχίζουν σε άλλες χώρες τον αγώνα υπερασπιζόμενοι την Ενετική Δημοκρατία, που θεωρείται -και μέχρι τότε είναι- η ηγεμονεύουσα ανασχετική των Τούρκων δύναμη. Όσοι πάλι κατόρθωσαν να σταθούν στα εδάφη, στα οποία από αιώνες προνοιάστηκαν, εξασφαλίζοντας ασυδοσία(=φοροαπαλλαγή) και μερική αυτονομία, παραμένουν με το όπλο παρά πόδα και διατηρούν την ψιλή κυριότητα της γης τους. Όπως οι Στρατιώτες του Κροκόντειλου Κλαδά, οπού αποστασιοποιημένοι από την συμβιβαστική πολιτική της Σινιορίας και πολεμώντας μόνοι κατά των Τούρκων, κατορθώνουν στα 1481 να λευτερώσουν σχεδόν ολόκληρη την Πελοπόννησο!
Η λυκοσυμμαχία με τους Τούρκους τούς ρίχνει στη μια και στην άλλη κατάσταση. Από Αρματολοί γίνονται Κλέφτες και από Κλέφτες Αρματολοί. Ο Σάθας είναι σαφής: «Όλοι οι πόλεμοι των αρματωλών ένα και μόνον έχουσιν σκοπόν, την ανάκτησιν και διατήρησιν του πατρογονικού καπιτανάτου1» - που το έχουν «από τον καιρό του Αδάμ» (Οδυσσέας Ανδρούτσος έφη). Φέρνει δε σαν παράδειγμα τα λόγια του γερο-Πάλα, ο οποίος δεν λυπάται που θα πεθάνει, αλλά επειδή: «θα μου πατήσουν τα χωριά, το πατρικό μου κόλι».2
Πρώτη πράξη κάθε αρματολικού θριάμβου είναι η διανομή σε καπετανάτα της ανακτηθείσης από τους Οσμανλίδες γης.
Εκεί μοιράζουνε φλωριά, εκεί καπιτανάτα·
του Νίκου πέφτ' η Ποταμιά, του Χρήστου η Αλασώνα,
ο Τόλιας καπιτάνεψε φέτος 'ς την Κατερίνα,
και το μικρό Λαζόπουλο πήρε την Πλαταμώνα.3
Επανακτών την πατρογονικήν κλεισούραν, ή δερβένι, ο αρματωλός προθύμως προστατεύει τους εν τη δικαιοδοσία του ομοεθνείς ως υπηκόκους, και εγγυάται την ασφαλή διά των στενών συγκοινωνίαν, αφού και ο σουλτάνος ενδίδων εις την βίαν αναγνωρίζει τα τετελεσμένα, και από κλέφτου μετονομάζει αρματωλόν τον νικητήν. Τούτο κατόρθωσε ο κλέφτης, ουχί διότι είναι ικανός ν' αντιστή εις τα αναρίθμητα σμήνη των Οσμανίδων, αλλά διότι εγίγνωσκεν εν μυστήριον διδάσκον πώς η μονάς καταπολεμεί την χιλιάδα.
(Κ. Σάθας, Έλληνες στρατιώται εν τη Δύσει, σελ. 87)
Μιντάτι στα λόγια του Σάθα έρχεται ένα από τους αγωνιστές, ο οποίος την εποχή των Βαβαρών εξέπεσε στις ληστείες. Στη Λαμία, λίγο προτού τον εκτελέσουν, ο Λουκάς Δαδιώτης δηλώνει πως «σκοτώνετε την τέχνη που σας ελευθέρωσε». Και ο Πούπλιος Φλάβιος Βεγέτιος εκτιμά ότι «η ελληνική τακτική έργον ευφυΐας μάλλον ή γενναιότητος»4. Ο δε άγνωστος συγγραφέας των Χρονικών του Μορέως λέγει:
... οι Ρωμαίοι ουδέν ένε στρατιώταις
να πολεμούν εις πρόσωπον ωσάν εμείς οι Φράγκοι·
διότι έχουν πονηριάν και πολεμούν με τέχνην.
(Κ. Σάθας, Έλληνες στρατιώται εν τη Δύσει, σελ. 88)
ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ
Τέχνη λοιπόν και τεχνική, και επιστήμη και μαστοριά, είναι ο πόλεμος των Ελλήνων, από καταβολής. Ανταρτοπόλεμος, «τρελός πόλεμος», «ανορθόδοξος», των «ατάκτων» πόλεμος.
Πολύ, άλλωστε, έβλαψε και ο αριθμός των στρατηγών και η πολυαρχία (είχαν, τω όντι, δέκα πέντε στρατηγούς) και η ασύντακτος αναρχία των στρατιωτών. Αλλ' εάν ολίγοι έμπειροι στρατηγοί εκλεχθούν και εάν διαρκούντος του χειμώνος παρασκεύσουν τους οπλίτας των, παρέχοντες όπλα εις τους στερούμενους τοιούτων, διά ν' αυξήση όσον το δυνατόν ο αριθμός των, και υποβάλλοντες επί πλέον όλους εις τακτικήν εκπαίδευσιν, υπεστήριζεν, ότι είναι φυσικόν να νικήσουν τους εχθρούς των, αφού και ανδρείαν έχουν ήδη και αναγκαίαν κατά την ώραν της μάχης πειθαρχίαν θα προσαποκτήσουν. Διότι αμφότερα ταύτα θα εβελτιούντο, η πειθαρχία, διδασκομένη εις την σχολήν των κινδύνων και η ευψυχία των, αποβαίνουσα θαρραλεωτέρα εαυτής, καθόσον θα αυξάνη η εμπιστοσύνη, την οποίαν εμπνέει η πολεμική εμπειρία και τέχνη. Προσέθηκεν ότι πρέπει η στρατηγοί που θα εκλεχθούν, όχι μόνο να είναι ολίγοι, αλλά και να περιβληθούν με απόλυτον πληρεξουσιότητα, και όλοι να υποσχεθούν προς αυτούς ενόρκως ότι θα τους αφίσουν ελευθέρους ν' ασκήσουν την αρχηγίαν, κατά την ιδίαν αυτών κρίσιν. Διότι κατ' αυτόν τον τρόπον και όσα πρέπει να μείνουν μυστικά, θα εφυλάσσοντο καλύτερον, και αι προπαρασκευαί γενικώς θα εγίνοντο με τάξιν και χωρίς υπεκφυγάς.5
Βασικά στοιχεία του πολέμου αυτού, η ενέδρα και ο αιφνιδιασμός. Η ενέδρα από τους ακρίτες λέγεται «μηχανή», και κάτι τέτοιο υπονοεί και ο Μάρκος Βαμβακάρης όστις ισχυρίζεται ότι «πρέπει να ξέρεις μηχανή να κόψεις μαύρα μάτια».
Πολλά μεγάλην δύναμιν έχ' ο Καραμανίτης,
πλειας τέχνης και πλειας μαστοριάς είν' το παιδί της Κρήτης,
και με την τέχνη συντηρά την ώρα που μαλλόνει,
την χέρα του Σπιθόλιοντα σε ποια μεριά ξαμόνει,
κ' εξώφευγε ταις κοπανιαίς, κ' έβλεπε το σπαθί του,
κ' ωσάν αετός επά κ' εκεί επέτα το κορμί του.
(Ερωτόκριτος)
Ακόμη κι όταν πρέπει να επιτεθούν... αμύνονται στήνοντας μια σάκα (τσάκα=ενέδρα)! Παριστάνουν ότι επιτίθενται, μετά τάχα υποχωρούν, και είτε αναστρέφουν και αιφνιδιάζουν τους διώκτες τους, είτε τους οδηγούν στην ενέδρα, όπου και πάλι τους αιφνιδιάζουν. Τους υποδέχονται με «στοχευμένα πυρά»,με όλη τη σημασία της έννοιας.
Αλλά και όταν αμύνονται, δεν στέκονται να περιμένουν τους εχθρούς. Πιάνουν τα στενά και τα μονοπάτια, παρενοχλούν τον εφοδιασμό, τα μετόπισθεν· κερματίζουν και απομονώνουν τις εφεδρείες, λεηλατούν τα στρατόπεδα, κυνηγούν τις οπισθοφυλακές. Κάνουν αυτό που λέμε σήμερα «ενεργητική άμυνα».
Κατέχοντας πλήρως την τέχνη της ενέδρας, «βλέπουν τις τειχήρεις πόλεις των ως αληθή θώρακα και λόγχη των». Γιατί τα τείχη και τα κάστρα δεν είναι τίποτα άλλο από τειχήρεις και εμφανείς ενέδρες! Η ευφυής διάταξη των επάλξεων, τα αλλεπάλληλα αμυντικά συστήματα, τα τεχνάσματα και οι μικρές θυρίδες, οι οποίες επιτρέπουν την υπερφαλάγγιση των αναρριχόμενων στα τείχη εχθρών, είναι στην ουσία μια μορφή ενέδρας, μόνο που είναι εμφανής κατά το μεγαλύτερό της μέρος, όπου ο εχθρός, εκουσίως, επιδιώκει την εμπλοκή του.
Τρία πράγματα απαιτούνται για την ενέδρα: οφθαλμός στρατηγικός, ανδρεία χειρός και πείρα μακρά, «[...] ότι μόνον διά της τέχνης δύναται ο μικρός ν' αντισταθή προς τον μέγαν»:
Ανάρια ανάρια τα 'ριχναν οι κλέφταις τα τουφέκια
Γιατί 'ναι οι μαύροι λιγοστοί γιατί 'ναι οι μαύροι λίγοι
(Κ. Σάθας, Έλληνες στρατιώται εν τη Δύσει, σελ. 89)
Καν δεκαφτά καν δεκοχτώ καν 'κοσιδυό νομάτοι
Και ο Μαυροδήμος έλειπε με δεκοχτώ νομάτους
Πάει να βαφτίσει ένα παιδί να πιάση μια κουμπάρα,
Για να την έχη γύρισμα ο Μαυροκαπετάνιος.
Οντά, 'ρχεται απ' τη Λιβαδιά οντά 'ρχεται απ' τη Φήβα
Και πάει κατά τα Κούντουρα και πάει κατά τη Βίλια
Και θε να βρη τους φίλους του τον Μήτρο τον Μιχάλη.
Και κάνει τον κατήφορο και πάει κατά το Ταλάντι
Πάει να βρη την κλεφτουριά τον καπετάν Ανδρούτσο
Να 'παν κατά την Πρέβεζα να 'παν κατά τον Βάλτο
Να 'παν να ξεχειμωνιάσουνε τον φετεινό χειμώνα.6
ΑΛΛΙΩΤΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ - ΑΛΛΙΩΤΙΚΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΕΣ
Γενικά μιλώντας θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι προσφάτως υπάρχει, συνεχώς κι αδιαλείπτως, μια ελληνική στρατιωτική παράδοση, μια μαστορική του στρατού και του πολέμου, που βρίσκεται στους αντίποδες της μιλιταριστικής παράδοσης των Πρώσων, των Άγγλων και των Αμερικάνων.
Μιά παράδοση όπου, πέρα από τις διαφοροποιήσεις της στη στρατηγική και στην τακτική, προϋποθέτει έναν άλλου είδους άνθρωπο, έναν διαφορετικό τύπο μαχητή: τον πολίτη-οπλίτη! Είτε ο πολίτης παίρνει τα όπλα και γίνεται οπλίτης, είτε ο οπλίτης είναι επαγγελματίας πολεμιστής, πάντα είναι Πρόσωπο, είναι ίσος μεταξύ ίσων· θέλοντας πειθαρχεί στις διαταγές, στο καθήκον, στον στρατιωτικό κώδικα. Από παιδί μυείται -ιεροκυφίως7, θα έλεγα- στην τέχνη του πολέμου, και ακόμη περισσότερο, στη τέχνη της ηγεσίας. Σαν να είναι ο μόνος άνθρωπος στον κόσμο που θα φροντίσει γι' αυτό, μαθαίνει τα σχέδια, τις τεχνικές, τα εργαλεία, τις μαστορικές του πολέμου. Έτσι μόνο εξηγείται πώς τόσο μεγάλος αριθμός μαχητών, σε όλες τις ιστορικές εποχές, αναδείχτηκαν σε μεγάλοι στρατιωτικοί ηγέτες, χωρίς ποτέ, φυσικά, να περάσουν από «στρατιωτικές ακαδημίες» και «σχολές πολέμου».
Η δική μας παράδοση υπαινίσσεται μιαν άλλη αντίληψη για την πειθαρχία, για την ηγεσία, για τη λειτουργία του στρατεύματος. Υπάρχει, εν πολλοίς, και άλλος τρόπος να πειθαρχείς στον στρατιωτικό ηγήτορα, πέρα από το να «χτυπάς προσοχές». Υπάρχει κι άλλος τρόπος να διοικείς, πέρα από το να μοιράζεις ποινές ή σωματικές και ψυχικές βασάνους.
Διότι οι τιμωρίες είναι χαρακτηριστικό περισσότερο ανθρώπων που οργίζονται εύκολα, παρά των συνετών. Οι οργίλοι, επειδή δεν γνωρίζουν με ποιο τρόπο μπορούν σοφά να κυβερνήσουν το λαό, εύκολα στρέφονται στη λύση της τιμωρίας. Και τη λύση της τιμωρίας εύκολα θα υιοθετούσε ένας τύραννος, ενώ την άλλη λύση μόνο ένας άνθρωπος υπερβολικά ικανός στο να εξουσιάζει. Εάν βέβαια δεχτούμε ότι αρετή του άρχοντα είναι όχι να εξοντώνει τους υπηκόοους του, αλλά το να τους αυξάνει και να τους κάνει καλύτερους.7
Μπορείς να σέβεσαι τους στρατιώτες, γιατί έχεις τη γενναιότητα να παραδεχτείς ότι καλούνται να γίνουν η ζωντανή υπόσταση της στρατιωτικής σου ευφυΐας. Μπορείς να σέβεσαι τον στρατιωτικό ηγήτορα, γιατί έχεις τη γενναιότητα να παραδεχτείς ότι είναι καλύτερός σου, και συ του είσαι ευγνώμων γι' αυτό...
[...] όθεν χρημάτισα εγώ με τους αδελφούς μου συναγωνιστάς, όπου μ' αξίωσε ο Θεός να έχω εις την οδηγίαν μου, όλο καλύτερός μου εις τον αγώνα και εις υπηρεσίες, όθεν διατάχτηκα.8
Αλλιώς, το πρωτεύθυνο θα σε υποχρέωνε να εκτελέσεις εσύ τα καθήκοντα εκείνου. Και, ενδεχομένως, να μην τα κατάφερνες τόσο καλά στον αγώνα για ζωή και θάνατο, στον αγώνα για Ελευθερία ή των άλλων αρχής. Αλλήλων ισόδουλοι, αλλήλων κύριοι...
Και αυτές τις χάριτες πρέπει να τις χρωστάγη η πατρίς εις τους αξιότιμους και αγαθούς και γενναίους πατριώτες τους συναγωνιστάς μου, οπού 'χα εις την οδηγίαν μου εις τον αγώνα, οπού συνεισφέραμεν και εμείς κατά δύναμιν εις τις ανάγκες πατρίδος. Είναι η αρετή και ο πατριωτισμός, οπού έδειξαν, αυτείνων των καλών πατριωτών, όχι εμένα. Ότι εγώ δεν είχα αυτείνη την αρετή, ούτε την έχω ακόμη, καθώς εις τους πολέμους, και τώρα εις την 'πηρεσίαν είναι αυτείνοι οι καλύτεροί μου.9
Είναι δύσκολο να συνυπάρξει η αγάπη με το φόβο. Διότι αυτοί που αγαπούν δεν έχουν καθόλου φόβο, ενώ αυτοί που φοβούνται αρνούνται την αγάπη. Εσύ, όμως, διαχώρισέ τα και κάνε τους άριστους να αγαπάνε, διότι δεν πρέπει να έχουν καθόλου φόβο αυτού του είδους οι άνθρωποι. Αντίθετα στούς άλλους είναι ανάγκη να γεννάς φόβο, ώστε να απέχουν από τα κακά.10
Υπάρχει, ακόμη, η εκδοχή, στον καθ' ημάς τρόπο, η ηγεσία να μην είναι εξουσία, που απαιτεί την απώλεια της ατομικότητάς του άλλου, αλλά να είναι διακονία και προσφορά και ταπείνωση.
Να ελέγχεις την οργή σου και να αγαπάς την πραότητα [...] Σταθερός στις απόψεις σου, σίγουρος στις υποσχέσεις σου [...] Να είσαι γενναίος στις καταστάσεις που προξενούν φόβο [...] Πρόθυμος στις ευεργεσίες, διστακτικός στις τιμωρίες. Εραστής της φιλίας, εχθρός του μίσους. Πηγή ελέους. Να μην είσαι φαντασμένος, αλλά υπερβολικά ταπεινόφρων.11
Η εκδοχή αυτή της στρατιωτικής ζωής, ο άλλος τύπος μαχητή, δεν προϋποθέτει κάποια περίπλοκα συστήματα εκπαίδευσης, επιβολής και καταστολής, παράτες, θεατρινισμούς, πόζες και τυπικότητες. Δεν προϋποθετεί όλες αυτές τις «αμερικανιές», τις από χρόνια υιοθετημένες από τον Ελληνικό Στρατό, που άλλοτε μας προκαλούν το γέλιο και άλλοτε τη θλίψη. Προϋποθέτει κάτι απλό: Πίστη σε έναν ανώτερο σκοπό! Πίστη στην Αλήθεια αυτού του σκοπού και ξανά Πίστη στο Δίκιο του! Αυτή η Πίστη, ελευθέρα βουλήσει, είναι που εξασφαλίζει την πειθαρχία, την ιεραρχία και την ομόθυμη ορμητική δράση. Και είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι όταν δεν υπάρχει αυτή η Πίστη στον ανώτερο σκοπό δεν υπάρχει και στρατός. Ή, αν υπάρχει η Πίστη και για κάποιον λόγο χαθεί, αμέσως διαλύεται και ο στρατός.
Άλλοι, τότε που οι λέξεις είχαν νόημα, τον είπαν Λαϊκό αυτόν τον Στρατό· άλλοι τον είπαν Δημοκρατικό. Εσείς πέστε τον όπως θέλετε... Αρκεί να βάζετε πάντα δίπλα το επίθετο: ελληνικός...
Σημειώσεις
1. Κ. Σάθας, Έλληνες στρατιώται εν τη Δύσει, Φιλόμυθος, Αθήνα 1993, σελ. 86-87
2. Κόλι=μερίδιο.
3. Δημοτικό, παρατίθεται στο: Κ. Σάθας, Έλληνες στρατιώται εν τη Δύσει, Φιλόμυθος, Αθήνα 1993, σελ. 87.
4. Κ. Σάθας, Έλληνες στρατιώται εν τη Δύσει, Φιλόμυθος, Αθήνα 1993, σελ. 88.
5. Θουκυδίδης, Ιστορίαι, 6.72 [μετάφραση: Ελ. Βενιζέλου]: «Μέγα δὲ βλάψαι καὶ τὸ πλῆθος τῶν στρατηγῶν καὶ τὴν πολυαρχίαν (ἦσαν γὰρ πέντε καὶ δέκα οἱ στρατηγοὶ αὐτοῖς) τῶν τε πολλῶν τὴν ἀξύντακτον ἀναρχίαν, ἢν δὲ ὀλίγοι τε στρατηγοὶ γένωνται ἔμπειροι καὶ ἐν τῷ χειμῶνι τούτῳ παρασκευάσωσι τὸ ὁπλιτικόν, οἶς τε ὅπλα μὴ ἔστιν ἐκπορίζοντες, ὅπως ὡς πλεῖστοι ἔσονται, καὶ τῇ ἄλλῃ μελέτῃ προσαναγκάζοντες, ἔφη κατὰ τὸ εἰκὸς κρατήσειν σφᾶς τῶν ἐναντίων, ἀνδρείας μὲν σφίσιν ὑπαρχούσης, εὐταξίας δ' ἐς τὰ ἔργα προσγενομένης». Ἐπιδώσειν γὰρ ἀμφότερα αὐτά, τὴν μὲν μετὰ κινδύνων μελετωμένην, τὴν δ' εὐψυχίαν αὐτὴν ἑαυτῆς μετὰ τοῦ πιστοῦ τῆς ἐπιστήμης θαρσαλεωτέραν ἔσεσθαι. Τούς τε στρατηγοὺς καὶ ὀλίγους καὶ αὐτοκράτορας χρῆναι ἑλέσθαι καὶ ὀμόσαι αὐτοῖς τὸ ὅρκιον ἦ μὴν ἐάσειν ἄρχειν ὅπῇ ἂν ἐπίστωνται. Οὔτω γὰρ ἅ τε κρύπτεσθαι δεῖ μᾶλλον ἂν στέγεσθαι καὶ τἆλλα κατὰ κόσμον καὶ ἀπροφασίστως.»
6. Πανδώρα, τόμ. Ε΄, φυλ. 114, Δεκέμβριος 1854.
6. Ποτέ, κανένας δεν μας έμαθε να παίζουμε πολεμικά παιγνίδια όταν δεν υπήρχε τηλεόραση κι ούτε καν κινηματογράφος. Και δεν μπορώ να καταλάβω, τόσο μικρά παιδιά -ούτε σχολείο δεν πηγαίναμε- πώς είχαμε μάθει ότι το πρώτο πράγμα στον πόλεμο είναι «να φτιάξουμε ταμπούρια»! Έτσι λοιπόν, φροντίζαμε να πιάνουμε μέρη πετρώδη, μέ άφθονη πέτρα για τις «οχυρώσεις» μας...
7. Πατριάρχης Φώτιος, Ο Ηγεμών, Αρμός, Αθήνα 2007, σελ. 53. Σημειώνουμε, για την ιστορία, ότι ο Πατριάρχης Φώτιος (810-893) ήταν στρατιωτικός πριν γίνει Πατριάρχης.
8. Στρατηγός Μακρυγιάννης, Απομνημονεύματα.
9. Στρατηγός Μακρυγιάννης, Απομνημονεύματα.
10. Πατριάρχης Φώτιος, Ο Ηγεμών, Αρμός, Αθήνα 2007, σελ. 67.
11. Ό.π., σελ. 105.
Πηγή: ΠΑΡΑΞΕΝΟΙ ΦΤΩΧΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΕΣ, ΘΑΥΜΑΣΙΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΒΑΝΊΤΙΚΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΚΟΙΝΩΝ, Γιώργος Μιλτ. Σαλεμής, Αλφειός, Αθήνα 2014
Ἑλλήνων Φῶς
