Τὸ σπήλαιο

H αλληγορία του σπηλαίου του Πλάτωνα, Jan Saenredam, 1604
Πηγή: wikipedia.org

Ὁ Πλάτων θυμήθηκε τὰ παιδικά του χρόνια. Ἕνα ἀπὸ τὰ θεάματα ποὺ τὸν γοητεύανε περισσότερο εἴτανε τὸ κουκλοθέατρο. Πάνω ἀπό 'να χώρισμα, ποὺ ἔκρυβε τὸν παίχτη, οἱ χαριτωμένες κοῦκλες κινιόντουσαν ζωηρὰ καὶ κακράριζαν. Τὸ παιδὶ ποὺ δὲν ἔβλεπε μήτε τὸν ἄνθρωπο, μήτε τοὺς σπάγγους του, παραδινόταν ὁλόψυχα στὴν αὐταπάτη. Οἱ κοῦκλες, οἱ φλυαρίες τους κ' οἱ καυγάδες τους, τὰ μικρὰ βίαια πάθη τους, τὰ περίεργα γεγονότα τῆς λιγοστῆς τους ζωῆς, εἴτανε γιὰ τὸν Πλάτωνα, γιὰ μιὰ ἤ δυὸ ὦρες, ὁ πραγματικὸς κόσμος. Ἄς ὑποθέσουμε πὼς ἀνάβει πίσω ἀπὸ τὸν παίχτη καὶ τὶς κοῦκλες του ἕνα τζάκι, πὼς ζητοῦν ἀπὸ τοὺς θεατὲς νὰ στρέψουν τὴ ράχη τους στὸ χώρισμα καὶ πὼς τεντώνουν μπροστὰ στὰ μάτια τους ἕνα πανί. Θὰ πετύχουν ἔτσι ἕνα εἶδος θέατρο σκιῶν. Μ' αὐτὰ τὰ φτωχὰ μέσα ὁ Πλάτων κατόρθωσε νὰ δημιουργήσει μιὰ μεγαλειώδη ἀλληγορία.

Ἄς φανταστοῦμε τώρα φυλακισμένους μέσα σὲ μιὰ σπηλιά, ἁλυσοδεμένους ἀπὸ τὰ πόδια καὶ τὸ λαιμό, ποὺ δὲν μποροῦν νὰ κοιτάξουν παρὰ τὸ βάθος τῆς φυλακῆς τους καὶ στρέφουν τὴ ράχη τους πρὸς τὸ φῶς ποὺ μπαίνει λεύτερα ἀπὸ τὸ ψηλότερο μέρος ἑνὸς πλατιοῦ ἀνοίγματος. Πίσω ἀπὸ τοῦτο τὸ ἄνοιγμα, ἄς φανταστοῦμε ἀκόμα ἕνα τοῖχο ποὺ νὰ τὸ μισοσκεπάζει «ὅμοια μ' ἐκεῖνα τὰ χωρίσματα ποὺ βάζουν οἱ παῖχτες τοῦ κουκλοθέατρου». Πίσω ἀπ' αὐτὸ τὸν τοῖχο ἕναν δρόμο ποὺ ἀνεβαίνει. Πάνω ἐκεῖ στὸ δρόμο, πολὺ συχνά, πηγαινοέρχονται ἄνθρωποι ποὺ κουβεντιάζουν μεταξύ τους, ἐνῶ κρατοῦν στοὺς ὤμους τους ἀγαλματάκια, σὲ τρόπο ποὺ μόνο αὐτὰ νὰ προεξέχουν πάνω ἀπὸ τὸν τοῖχο. Πίσω ἀπὸ τὸ δρόμο, σὲ κάποια ἀπόσταση, εἶναι ἀναμένη φωτιὰ ποὺ φωτίζει τ' ἀγαλματάκια καὶ ρίχνει τὴ σκιά τους μέσα στὸ βάθος τῆς σπηλιᾶς. Οἱ φυλακισμένοι δὲ θα ἰδοῦν φυσικὰ παρά τὶς σκιὲς τοῦτες καὶ δὲ θ' ἀκούσουν παρὰ τὸν ἀντίλαλο τῶν φωνῶν. Ἀλυσοδεμένοι ἀπὸ τὰ μικράτα τους ποτὲ δὲν εἴδανε ἄλλο θέαμα: θὰ πιστέψουν πὼς αὐτὲς οἱ σκιὲς εἶν' ἐκεῖνες ποὺ ζοῦνε καὶ μιλάνε. Οἱ σκιὲς τοῦτες εἶναι γιὰ τοὺς φυλακισμένους αὐτοὺς ὁ κόσμος μὲ τὶς πραγματικότητές του καὶ τὶς ὑποσχέσεις του, μὲ τὶς χαρὲς καὶ τὶς ἀθλιότητές του.

Ὑποθέστε τώρα πὼς ἀπελευθερώνει κανεὶς ἕναν ἀπ' αὐτοὺς τοὺς φυλακισμένους, πὼς τὸν ἀναγκάζει νὰ σηκωθεῖ, νὰ στρέψει τὸ κεφάλι, νὰ κοιτάξει τὴ λάμψη τῆς φωτιᾶς ἤ νὰ παρατηρήσει τ' ἀγαλματάκια ποὺ περνοῦνε πάνω ἀπὸ τὸν τοῖχο. Τότε μὲ θαμπωμένα τὰ μάτια δὲ θὰ πιστέψει παρὰ πὼς βλέπει νὰ χορεύουνε μόνο σκιὲς καὶ θὰ θελήσει νὰ ξαναγυρίσει τὸ κεφάλι πρὸς τὰ ὁράματα τῆς σπηλιᾶς γιὰ ν' ἀντιληφθεῖ ξανὰ τὴν πραγματικότητα. Ἄς τὸν ἀποσπάσουμε ἀπὸ τὴ σπηλιὰ του, ἄς τὸν τραβήξουμε ἀνάμεσα ἀπὸ ἀνηφορικὰ μονοπάτια ὥς τὸ ἀληθινὸ φῶς τῆς μέρας. Ἄς τὸν ἀναγκάσουμε ν' ἀνασηκώσει τὰ μάτια πρὸς τὸν ἥλιο. Τόσο πολὺ θὰ τὸν πληγώσει ἡ λάμψη τούτη ποὺ θὰ βογγήξει καὶ θὰ κοκκινήσει ἀπὸ θυμὸ καὶ δὲ θὰ μπορέσει τίποτα νὰ διακρίνει ἀπ' ὅσα ὀνομάζουμε ὄντα καὶ πράγματα.

Αὐτὸ συμβαίνει γιατὶ ἔχει ἀνάγκη ἀπὸ μιὰ βαθμιαία διαπαιδαγώγηση γιὰ νὰ ξαναβρεῖ τὴν ὅραση καὶ τὴν ἔννοια τῆς πραγματικότητας. Θὰ πρέπει πρῶτα νὰ τὸν τοποθετήσουμε μπροστὰ στὶς σκιὲς τῶν ἀνθρώπων καὶ τῶν πραγμάτων, ὕστερα μπροστὰ στὶς εἰκόνες τους, καθὼς θ' ἀντανακλῶνται στὰ νερὰ καὶ στοὺς καθρέφτες, τέλος μπροστὰ σ' αὐτὰ τὰ ἴδια τὰ ὄντα. Θὰ τὸν συνηθίσουμε στὴ γλυκιὰ λάμψη τῆς σελήνης καὶ τῶν ἄστρων καὶ μονάχα τελευταῖα θὰ τὸν κάνουμε ν' ἀντικρίσει τὸν ἥλιο, ὄχι πιὰ πάνω στ' ἀντικείμενα ποὺ τὸν ἀντικαθρεφτίζουν, μὰ τὸν ἴδιο, ἐκεῖ ποὺ εἶναι κι ὅπως εἶναι. Τότε θ' ἀντιληφθεῖ πὼς ὁ ἥλιος κάνει τὶς ἐποχὲς καὶ τὰ χρόνια καὶ πὼς ὅλα στὸν ὁρατὸ κόσμο κυβερνιοῦνται ἀπ' αὐτὸν καὶ πὼς οἱ ἴδιες οἱ σκιὲς ποὺ κατοικοῦνε τὴ σπηλιὰ εἶχαν αὐτὸν σὰν τελευταία αἰτία.

Πῶς τὶς κρίνει τώρα μὲ τὴν πραγματική τους ἀξία τοῦτες τὶς ὑπόγειες σκιές! Κάτω εἶτανε πολύτιμες πραγματικότητες. Τὸ νὰ τις συλλάβει γοργὰ στὸ πέρασμά τους, νὰ θυμηθεῖ τὴν ἡμερομηνία καὶ τὴ θέση τους, τὴ διάταξη μὲ τὴν ὁποία φανερώνονται καὶ νὰ μπορεῖ νὰ προείπει ποῦ θὰ φανοῦν ξανά, νά ἡ γνώση. Πόσο τὴν ξέρει μάταιη σήμερα τὴν ἐπιστήμη τούτη καὶ πόσο μάταιες ὅλες τις τιμὲς ποὺ παρεῖχε. Ἄν τοῦ συμβεῖ ὅμως νὰ ξανακατέβει, νὰ ξαναπάρει τὴ σειρὰ στὴν ἁλυσίδα καὶ νὰ ξαναϊδεῖ: δὲ θὰ 'ναι ἀρχικὰ ἱκανὸς νὰ διακρίνει τίποτα στό πέρασμα τῶν σκιῶν. Ὕστερ' ἀπὸ πολλὴ ὥρα θὰ τὶς ἀναγνωρίσει, τὴ φορὰ ὅμως τούτη θὰ ξέρει πὼς πρόκειται γιὰ σκιὲς. Κι ἄν συμβεῖ νὰ συζητήσει μὲ τοὺς συντρόφους τῆς σκλαβιᾶς του, τί κοροϊδίες καὶ τί χάχανα! Μπὰς καὶ τυφλώθηκε ἐκεῖ πάνω; Ἄς μὴ προσπαθήσει νὰ τοὺς πείσει, νὰ τοὺς λυτρώσει, νὰ τοὺς πάει πρὸς τὸ φῶς καὶ τὴν ἀλήθεια: ἄν μποροῦν θὰ τὸν ἁρπάξουν καὶ θὰ τὸν σκοτώσουν.

Ἄς ξαναγυρίσουμε τώρα ἀπὸ τὴν εἰκόνα στὴν πραγματικότητα. Τὸ ὑπόγειο σπήλαιο εἶναι ὁ ὁρατὸς μας κόσμος· ἡ φωτιὰ ποὺ κάνει νὰ προβάλουν οἱ σκιὲς εἶναι ὁ ἥλιος μας. Ἡ ἀνηφοριὰ πρὸς τὰ ἔξω εἶναι τ' ἀνέβασμα τῆς ψυχῆς πρὸς τὸ νοητὸ κόσμο, ὅπου λάμπει ὁ ἀληθινὸς ἥλιος, τὸ Καλό. Δὲν μπορεῖ κανεὶς νὰ βαστάξει τὴ λάμψη του, χωρὶς μιὰ προηγούμενη μεθοδικὴ διαπαιδαγώγηση νά 'χει τονώσει το βλέμμα τοῦ πνεύματος. Ὅταν, τέλος, ἀντικρίσει κανεὶς τὸν ἥλιο, ὃταν ἀντιμετωπίσει μὲ κόπο τὴ θαμπωτική του ὄψη, τότε καταλαβαίνει πὼς αὐτὸς εἶναι ἡ αἰτία κάθε καλοσύνης καὶ κάθε ὀμορφιᾶς. Στὸν ὁρατὸ κόσμο τὸ φῶς κ' ἡ ἰσχυρή του ἑστία δὲν ἐκπορεύονται παρὰ ἀπ' αὐτόν. Στὸ νοητό κόσμο δημιουργεῖ ταυτόχρονα τὴν ἀλήθεια καὶ τὸ πνεῦμα ποὺ τὴν ἀντικρίζει. Τίποτα τὸ ὠφέλιμο καὶ τὸ σοφὸ δὲ θὰ πραγματοποιηθεῖ στὸν δημόσιο ἤ τὸν ἰδιωτικὸ βίο, ποὺ νὰ μὴν ἔχει γίνει κάτω ἀπὸ τὸ φῶς του.

Ἄς μὴν ξαφνιαζόμαστε λοιπόν, ὅταν βλέπουμε κείνους ποὺ μιὰ φορὰ ἀντίκρισαν τὴν ἀλήθεια τούτη νὰ στέκονται ἀφαιρεμένοι καὶ ἀποροφημένοι. Ἀκόμα καὶ τότε τὴ λαχταροῦνε. Δὲν ξαναγυρίζουν στὸν κόσμο παρὰ μὲ λύπη καὶ πολὺ ἀδέξια. Καὶ πόσο μοιάζουν μὲ χαζοὺς καὶ γελοίους, ὅταν ἀναγκάζονται στὰ δικαστήρια νὰ μάχονται γι' αὐτὲς τὶς σκιές, ποὺ οἱ ἄνθρωποι τὶς ὀνομάζουν πράγματα καὶ συμβάντα! Ἄς θυμηθοῦμε ὅμως πὼς ὑπάρχουν δυὸ εἰδῶν τυφλοὶ: ἐκεῖνοι ποὺ ζώντας μέσα στὴ σκιὰ καὶ τὴ νύχτα δὲν μποροῦν ν' ἀτενίσουν τὸ φῶς κι ἐκεῖνοι ποὺ συνηθισμένοι στὴ λάμψη τῆς ἀλήθειας ψηλαφίζουν μέσα στὰ σκοτάδια!

Auguste Diès
ΠΛΑΤΩΝ
Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ - Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ - ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΖΗΤΑ
Ἀντιγραφή: Ἑλλήνων Φῶς