«Τρεις διαφορετικές Τουρκίες» στις εκλογές

Νίκος Μούδουρος

Στις 24 Ιουνίου 2018 θα πραγματοποιηθούν οι πρόωρες βουλευτικές και προεδρικές εκλογές στην Τουρκία. Η σημαντικότητα της συγκεκριμένης εκλογικής αναμέτρησης προκύπτει από την επισημοποίηση της υιοθέτησης του προεδρικού συστήματος ως αποτέλεσμα της έγκρισης του νέου συντάγματος της χώρας από το δημοψήφισμα του Απριλίου 2017. Με τις πρόωρες βουλευτικές και προεδρικές εκλογές τον ερχόμενο Ιούνη σηματοδοτείται μια μεγάλη ιστορική αλλαγή, αφού η Τουρκία αφήνει πίσω της τις ιδιαίτερες κοινοβουλευτικές παραδόσεις που ξεκινούν με τη συγκρότηση του πρώτου οθωμανικού Κοινοβουλίου, το οποίο ξεκίνησε τη λειτουργία του τον Μάρτιο του 1877.

Πέραν τούτου, οι πρόωρες εκλογές συνοδεύονται από τη συμπλήρωση 16 χρόνων συνεχούς διακυβέρνησης του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ). Μια πιθανή νέα εκλογική επικράτηση του ΑΚΡ, μπορεί να ανοίξει ισχυρότερες προοπτικές υλοποίησης του πολιτικού προγράμματος μέχρι και το 2023, το οποίο παρουσιάστηκε ολοκληρωμένα από το κυβερνών κόμμα στις γενικές εκλογές του 2011.

Στο φόντο του προαναφερθέντος πλαισίου, το κείμενο αυτό φιλοδοξεί να παραθέσει σε συντομία τις βασικότερες κοινωνικές και πολιτικές τάσεις που καταγράφονται στην Τουρκία τα τελευταία χρόνια. Η κρισιμότητα των πρόωρων εκλογών της 24ης Ιουνίου αποτελεί ζήτημα μιας πιο σφαιρικής ανάλυσης που ξεφεύγει από τα όρια της πολιτικής αντιπαράθεσης της επικαιρότητας στη χώρα. Παρόλο που οι καθημερινές αντιδράσεις, οι θέσεις και ο πολιτικός λόγος που αναπτύσσεται, είναι ιδιαίτερα σημαντικά στοιχεία για την κατανόηση της κατάστασης στην Τουρκία, εντούτοις η προσεχτική μελέτη των κοινωνικών και πολιτικών δυναμικών μπορεί να συμβάλει σε μια βαθύτερη αντίληψη των προσανατολισμών της χώρας σε βάθος χρόνου.

Για την ολοκλήρωση αυτού του κειμένου χρησιμοποιήθηκαν περισσότερο έρευνες που εξετάζουν δημογραφικά στοιχεία, κοινωνικές μετατοπίσεις και εκλογικές συμπεριφορές στη διάρκεια της περιόδου διακυβέρνησης του ΑΚΡ. Επομένως η μελέτη των πηγών δεν έχει περιοριστεί σε δημοσκοπήσεις που δημοσιεύονται για τη συγκεκριμένη εκλογική αναμέτρηση. Μέσα από αυτή την προσπάθεια ο στόχος είναι η εξέταση της κοινωνικής και πολιτικής κατάστασης της Τουρκίας, έτσι όπως διαμορφώνονται εξαιτίας των επιρροών δυναμικών παραγόντων. Οι επιλογές των ψηφοφόρων στις εκλογές από το 2002 μέχρι και το δημοψήφισμα του 2017 εξετάζονται σε ένα δυναμικό περιβάλλον που επηρεάζει ποικιλοτρόπως την εκλογική συμπεριφορά της κοινωνίας και που χαρακτηρίζεται από κοινωνικοοικονομικούς και ιδεολογικούς παράγοντες. Συνεπώς μπορούν να γίνουν πιο κατανοητά τόσο τα «μόνιμα», όσο και τα «ρευστά» χαρακτηριστικά της κοινωνίας στην Τουρκία, τα οποία στον ένα ή στον άλλο βαθμό συμβάλλουν στη διαμόρφωση των εκλογικών αποτελεσμάτων των τελευταίων χρόνων.

Τα βασικά ερωτήματα του κειμένου δεν αφορούν στο «ποιος μπορεί να κερδίσει τον Erdogan», «εάν θα κερδίσει από τον πρώτο γύρο ή όχι», «μπορεί ή όχι να κερδίσει η Meral Aksener ή ο Muharrem Ince» κλπ. Αντίθετα το συγκεκριμένο κείμενο προσπαθεί να παρουσιάσει πτυχές των λόγων αναπαραγωγής της εξουσίας του Erdogan, των βασικών κοινωνικών παραμέτρων που βοηθούν στη συντήρηση της πόλωσης ταυτοτήτων, των ορίων που αντιμετωπίζει η συγκεκριμένη εξουσία και συνεπώς των προοπτικών ή δυσκολιών που έχουν ενώπιον τους οι δυνάμεις της αντιπολίτευσης.

>> Το φαινόμενο της πόλωσης - Ένα από τα κυρίαρχα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την κοινωνία της Τουρκίας σήμερα είναι η πόλωση. Πώς εκφράζεται η πόλωση και γιατί είναι σημαντική; Η πιο πρόσφατη και απλή έκφραση της πόλωσης φαίνεται μεταξύ άλλων από τα εξής στοιχεία: Σύμφωνα με έρευνες που ολοκληρώθηκαν στα τέλη του 2017 – αρχές του 2018, ένας στους τέσσερις πολίτες δηλώνει ότι «δεν θα έπαιρνε το συγκεκριμένο προϊόν ακόμα και αν ήταν δωρεάν» συσχετίζοντας την άρνησή του με πολιτικούς και ιδεολογικούς παράγοντες. Στην ίδια χρονική περίοδο άλλες έρευνες έδειξαν ότι 78% των συμμετεχόντων «δεν εγκρίνουν γάμο της κόρης τους με οπαδό άλλου πολιτικού κόμματος», ενώ μόνο 29% αποδέχεται «να είναι γείτονες με οπαδούς άλλου πολιτικού κόμματος» . Η περίοδος από το 2002 και ιδιαίτερα από το 2008 μέχρι σήμερα χαρακτηρίζεται από τη διχοτόμηση του δημόσιου πολιτικού χώρου στον άξονα «υπέρ εναντίον ΑΚΡ» ή «υπέρ εναντίον Erdogan». Για παράδειγμα, 64 στους 100 πολίτες τοποθετούνται ενώπιον σχεδόν όλων των πολιτικών γεγονότων αναλόγως της στήριξης τους προς το κυβερνών ΑΚΡ ή της αντιπολίτευσής τους προς αυτό . Μια από τις σοβαρές επιπτώσεις της πόλωσης είναι ο σχηματισμός «κλειστών συνόλων» που δεν ανέχονται εναλλακτικές απόψεις και αποκλείουν άλλες θεωρήσεις που πιθανόν να επηρεάσουν την δική τους κοσμοαντίληψη. Το κάθε «κλειστό σύνολο» στην κοινωνία ενημερώνεται μόνο από συγκεκριμένα και ξεχωριστά ΜΜΕ και την ίδια στιγμή αποφεύγεται η παράθεση απόψεων και θέσεων πέραν από τα όρια της οικογένειας .

Όπως είναι αναμενόμενο, η βαθιά πόλωση στην κοινωνία εκφράζεται σε μεγάλο βαθμό και στις εκλογικές διαδικασίες των τελευταίων χρόνων. Θα μπορούσε μάλιστα να σημειωθεί ότι το ΑΚΡ και ο Erdogan επιδιώκουν την αναπαραγωγή μέρους της πόλωσης, γιατί με αυτό τον τρόπο το βασικό κριτήριο της ψήφου είναι η ταυτότητα και ευρύτερα οι πολιτισμικές αξίες. Στην κάλπη επικρατεί ο αυτοπροσδιορισμός των ψηφοφόρων σε σχέση με τη θρησκεία, τον κοσμικό τρόπο ζωής, την εθνική ή εθνοτική ταυτότητα και τις παραδόσεις . Έτσι διαμέσου της συντηρητικότητας του μεγαλύτερου μέρους της κοινωνίας, το κυβερνών κόμμα και ο Erdogan μπορούν μέχρι στιγμής να συσπειρώνουν μια ισχυρή εκλογική βάση.

Ένα επίσης χαρακτηριστικό στοιχείο της εκλογικής έκφρασης της πόλωσης είναι ότι τα τελευταία χρόνια στην Τουρκία μια μερίδα 30-35 εκατομμυρίων ψηφοφόρων (από τα περίπου 57 εκατομμύρια που έχουν δικαίωμα ψήφου στις πρόωρες εκλογές του Ιούνη 2018), δηλώνουν ενταγμένοι σε συγκεκριμένες ιδεολογικές και κομματικές ταυτότητες. Όμως την ίδια στιγμή περίπου 22-27 εκατομμύρια ψηφοφόρων κινούνται σε ένα «γκρίζο πεδίο», αποφασίζουν την εκλογική τους προτίμηση λίγο πριν την κάλπη και δίνουν προτεραιότητα σε άλλη ζητήματα, όπως η σταθερότητα, η πορεία της οικονομίας, η κοινωνικοοικονομική κατάσταση της οικογένειας . Από συγκεκριμένες έρευνες που έγιναν πρόσφατα στην Τουρκία, φαίνεται ότι στο δημοψήφισμα του 2017 από το 51% του ΝΑΙ, το 35% ήταν αυτό που τοποθετήθηκε με βάση των περιεχόμενο της συνταγματικής αλλαγής, ενώ το υπόλοιπο υποστήριξε το προεδρικό σύστημα στη βάση πολιτισμικών και ιδεολογικών κινήτρων . Η έλλειψη ουσιαστικής συζήτησης για το περιεχόμενο της συνταγματικής αλλαγής και η επικράτηση της αντιπαράθεσης των ταυτοτήτων στο δημοψήφισμα υπογραμμίζεται και από το ότι το 59,95% της κοινής γνώμης δεν γνωρίζει ότι στις προεδρικές εκλογές της 24ης Ιουνίου 2018 ένα πρόσωπο μπορεί να θέσει υποψηφιότητα για την προεδρία με την κατάθεση 100 χιλιάδων υπογραφών. Γενικότερα καταγράφεται έλλειψη κατανόησης της διαφορετικότητας των επικείμενων εκλογικών αναμετρήσεων από όλες τις προηγούμενες. Συνεπώς η πόλωση είναι σημαντική αφού στην σημερινή συγκυρία διευρύνει το πεδίο μέσα στο οποίο η εξουσία Erdogan μπορεί να «αποφεύγει» την πολιτικοποίηση ζητημάτων που γεννούν φυγόκεντρες δυναμικές, όπως τα κοινωνικοοικονομικά προβλήματα. Κατά τον ίδιο τρόπο, η πόλωση επιτρέπει στην εξουσία να συντηρεί την κατάσταση έκτακτης ανάγκης μέσα στην οποία κυριαρχούν πραγματικές ή κατασκευασμένες απειλές ενάντια στο κράτος. Διαμέσου αυτού του σχήματος αναπαράγεται συγχρόνως η αντίληψη ότι η μοναδική πηγή σταθερότητας είναι ο ίδιος ο Erdogan.

>> Εγκλωβισμός σε τέσσερα πολιτικά κόμματα και «τρεις ταυτότητες» - Η βαθιά πόλωση της κοινωνίας στην Τουρκία βρίσκει την έκφραση της στις εκλογικές αναμετρήσεις στη χώρα μέσα από τον «εγκλωβισμό» του μεγαλύτερου μέρους των ψηφοφόρων σε τέσσερα μεγάλα κόμματα με συγκεκριμένες και έντονες ιδεολογικοπολιτικές ταυτότητες. Τα τέσσερα κόμματα είναι το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ), το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (CHP), το Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης (MHP) και το Δημοκρατικό Κόμμα των Λαών (HDP) , τα οποία ξεπερνούν το όριο του 10% και έχουν παρουσία στην Εθνοσυνέλευση. Το φαινόμενο αυτό ισχύει για όλες τις εκλογές που έγιναν από το 2002 μέχρι και τις επαναληπτικές γενικές εκλογές που πραγματοποιήθηκαν την 1η Νοεμβρίου 2015. Συγκεκριμένα τον Νοέμβριο του 2015, τα ποσοστά των κομμάτων ήταν ως εξής: Το ΑΚΡ κέρδισε 49,5% και 317 έδρες. Το CHP κέρδισε 25,3% και 134 έδρες. Το ΜΗΡ κέρδισε 11,9% και 40 έδρες, ενώ το HDP κέρδισε 10,8% και 59 έδρες.

Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά που δείχνουν τη βαθμιαία ενίσχυση της πόλωσης και του «εγκλωβισμού» της πλειοψηφίας της κοινωνίας στους ιδεολογικούς χώρους – ταυτότητες που εκφράζουν τα τέσσερα κοινοβουλευτικά κόμματα είναι και το εξής: Όλα τα υπόλοιπα κόμματα που δεν κατάφεραν να ξεπεράσουν το όριο του 10% και να εισέλθουν στην Εθνοσυνέλευση, το 2002 συγκέντρωσαν μαζί ποσοστά περίπου 42% . Στις επαναληπτικές γενικές εκλογές που έγιναν την 1η Νοεμβρίου 2015 το σύνολο των ποσοστών των κομμάτων που έμειναν εκτός Εθνοσυνέλευσης δεν ξεπέρασε το 3% . Το φαινόμενο αυτό δεν μπορεί να εξηγηθεί αποκλειστικά και μόνο εξαιτίας της ύπαρξης του ιδιαίτερα ψηλού εκλογικού ορίου του 10% που απαιτείται για είσοδο στην Εθνοσυνέλευση. Είναι αποτέλεσμα πολυσύνθετων διαδικασιών, μερικές από τις οποίες είναι η κοινωνική πόλωση και η ενίσχυση των ταυτοτήτων στο δημόσιο χώρο. Στο παρόν στάδιο η «εξαφάνιση» των μη κοινοβουλευτικών κομμάτων φαίνεται να ευνοεί το ΑΚΡ, δεδομένου ότι ένα πολύ μεγάλο μέρος τους τοποθετείται στον ευρύτερο χώρο της Δεξιάς. Η μονοπώληση των συστατικών στοιχείων της Δεξιάς, όπως ο συντηρητισμός, ο ισλαμισμός και ο εθνικισμός, από το ΑΚΡ σε συνδυασμό με την παρουσία του στην κρατική εξουσία, συνέβαλαν στην αφομοίωση της εκλογικής βάσης μικρότερων κομμάτων στους κύκλους εξουσίας του Erdogan.

Οι «τρεις γεωγραφίες» σε κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο

Ο πίνακας 1 δείχνει «τρεις διαφορετικές Τουρκίες» από την άποψη της κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης. Οι περιοχές προς τα δυτικά παράλια της Τουρκίας αλλά και οι περιοχές των μεσογειακών παραλίων (αποχρώσεις μοβ), είναι εκείνες που κατάφεραν να δημιουργήσουν τις ιδιαίτερες οικονομικές τους δομές, να ισχυροποιηθούν μέσα από διάφορους τομείς της οικονομίας με αποτέλεσμα να μπορούν να αναπτύσσονται σχετικά χωρίς την ιδιαίτερη κρατική παρέμβαση ή τις ενθαρρύνσεις της κυβέρνησης προς την τοπική επιχειρηματική τάξη. Η περιοχή που απλώνεται στην κεντρική Ανατολία (αποχρώσεις καφέ) χαρακτηρίζεται από την έντονη παρουσία της κρατικής ενίσχυσης προς την βιομηχανική και εμπορική ανάπτυξη, αλλά και από την ιδιαίτερη δυναμικότητα που δείχνει προς την κατεύθυνση «ταξικής ανόδου» και κατάκτησης καλύτερης θέσης στην οικονομία της Τουρκίας. Η νοτιοανατολική Τουρκία (πιο έντονο καφέ) βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση. Είναι η περιοχή που οικονομικά είναι υπανάπτυκτη και ιστορικά περιθωριοποιημένη.

Μια άλλη βασική παράμετρος των «τριών διαφορετικών γεωγραφιών» είναι οι διαφορετικοί πολιτιστικοί και ευρύτερα κοινωνικοί τους κώδικες. Όπως έχει προαναφερθεί οι ιδεολογικοί αντικατοπτρισμοί της συγκεκριμένης κοινωνικοοικονομικής πραγματικότητας της Τουρκίας, περιλαμβάνουν την ιδιαίτερη επικράτηση της κοσμικής ταυτότητας στις πιο ανεπτυγμένες περιοχές, την σύζευξη των βασικών εκφράσεων του συντηρητισμού (θρησκεία και εθνικισμός) στις αναπτυσσόμενες περιοχές και την κουρδική ταυτότητα στις φτωχότερες περιοχές της χώρας. Η μονιμότητα και η συνέχεια που παρατηρείται στην πιο πάνω ισορροπία δεν είναι τυχαία. Είναι το αποτέλεσμα της ιστορικής εμπειρίας της καπιταλιστικής ανάπτυξης της Τουρκίας έτσι όπως αυτή εξελίσσεται από το 19ο αιώνα μέχρι και σήμερα. Επομένως η εκλογική συμπεριφορά και οι τάσεις που εμφανίζονται στις εκλογικές αναμετρήσεις των τελευταίων χρόνων, δεν επηρεάζονται μόνο από τις συγκυριακές μετατοπίσεις στην πολιτική διαδικασία, αλλά διαθέτουν ένα σημαντικό ιστορικό υπόβαθρο.

Η γεωγραφία καθορίζει και την εκλογική συμπεριφορά

Ο πίνακας 2 δείχνει τις πολιτικές επιλογές σε επίπεδο νομών της Τουρκίας στις επαναληπτικές γενικές εκλογές που πραγματοποιήθηκαν την 1η Νοεμβρίου 2015. Σύμφωνα με αυτά τα στοιχεία, οι περιοχές που παρουσιάζονται σε πορτοκαλί χρώμα (και οι αποχρώσεις του), είναι αυτές που χαρακτηρίζονται ιδιαίτερα από την ισχυρή παρουσία του ΑΚΡ. Στις ίδιες περιοχές ισχυροποιημένο παρουσιάζεται και το ΜΗΡ. Γεωγραφικά, είναι οι περιοχές της Κεντρικής Ανατολίας και της Μαύρης Θάλασσας. Συγκεκριμένα, το ΑΚΡ καταγράφει ποσοστά που ξεκινούν από 50,1% και φτάνουν στο 67,9%. Στις ίδιες περιοχές το ΜΗΡ κερδίζει ποσοστά που ξεκινούν από το 10,5% και φτάνουν μέχρι και το 22,9% που είναι και το μεγαλύτερο του κόμματος σε τοπικό επίπεδο. Στις περιοχές της Κεντρικής Ανατολίας και της Μαύρης Θάλασσας όπου το ΑΚΡ καταγράφει τα υψηλότερα του ποσοστά (67,9%) το CHP φτάνει στο 9,1%, ενώ το HDP περιορίζεται στο 6,7%. Στις ίδιες περιοχές το ΜΗΡ έχει επίσης ψηλά ποσοστά της τάξης του 13,3%.

Οι περιοχές που παρουσιάζονται με κόκκινο χρώμα είναι αυτές στις οποίες ισχυρή παρουσία έχει το CHP (ιδιαίτερα σε σχέση με τα ποσοστά που κερδίζει σε πανεθνικό επίπεδο). Γεωγραφικά είναι οι δυτικές περιοχές της Τουρκίας, καθώς και τα παράλια Αιγαίου και Μεσογείου που ξεκινούν από την Edirne και φτάνουν μέχρι την πόλη Hatay. Το CHP φτάνει στα υψηλότερα του ποσοστά που είναι 34,8%. Στις ίδιες περιοχές του ΑΚΡ μειώνεται στο 42,8%, το ΜΗΡ βρίσκεται στο 11,9% και το HDP στο 8%.

Οι περιοχές που παρουσιάζονται στον πίνακα με πράσινο χρώμα είναι αυτές στις οποίες το HDP συγκεντρώνει τα υψηλότερα του ποσοστά. Είναι οι νοτιοανατολικές/κουρδικές περιοχές της Τουρκίας και στις εκλογές του Νοεμβρίου 2015, το HDP έφτασε μέχρι και το 64,2% μέσο όρο. Αξιοσημείωτο είναι ότι στις συγκεκριμένες περιοχές πολιτική παρουσία πέραν του HDP καταγράφεται ουσιαστικά μόνο από το ΑΚΡ, το οποίο κέρδισε μέσο όρο 28,8%. Τα υπόλοιπα κόμματα είναι «πολιτικά εξαφανισμένα». Το CHP κερδίζει μόλις 2,8%, ενώ το ΜΗΡ είναι στο 2%.

Ο πίνακας 2 εξηγεί τις πολιτικές τάσεις σε επίπεδο νομών της Τουρκίας έτσι όπως καταγράφηκαν στο δημοψήφισμα του Απριλίου 2017. Σε ένα μεγάλο βαθμό φαίνεται ότι στις περιοχές της χώρας όπου το ΑΚΡ και το ΜΗΡ καταγράφουν τα υψηλότερα τους ποσοστά (Κεντρική Ανατολία, Μαύρη Θάλασσα) είναι ταυτόχρονα οι περιοχές όπου επικράτησε το ΝΑΙ στο δημοψήφισμα. Συγκεκριμένα τα μεγαλύτερα ποσοστά του ΝΑΙ παρουσιάζονται με πορτοκαλί χρώμα (και οι αποχρώσεις του). Σε αυτές τις περιοχές το ΝΑΙ κέρδισε ποσοστά που ξεκινούν από το 54,7% και φτάνουν μέχρι και το κορυφαίο 71,1%. Τα μικρότερα ποσοστά του ΝΑΙ παρουσιάζονται με μπλε χρώμα (και οι αποχρώσεις του). Αυτές είναι οι περιοχές που στη βάση του προηγούμενου πίνακα το CHP και το HDP συγκεντρώνουν τα υψηλότερα ποσοστά στις επαναληπτικές γενικές εκλογές του 2015. Συγκεκριμένα το ΝΑΙ σε αυτές τις περιοχές περιορίστηκε μεταξύ 42,1% και 42,3%.

Περιληπτικά θα μπορούσε να αναφερθεί ότι οι γενικές κοινωνικές και πολιτικές τάσεις που εκφράστηκαν στις επαναληπτικές εκλογές του Νοεμβρίου 2015 και στο δημοψήφισμα του Απριλίου 2017, ταυτίζονται σε μεγάλο βαθμό με τα βασικά γνωρίσματα της κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης της Τουρκίας. Έτσι, στις δυτικές περιοχές – οι πιο ανεπτυγμένες οικονομικά – στο δημοψήφισμα του Απριλίου 2017 επικράτησε το ΟΧΙ με ποσοστό περίπου 58%. Στις επαναληπτικές βουλευτικές εκλογές του Νοεμβρίου 2015, το CHP κέρδισε 34,8% (πολύ πιο πάνω από το γενικό του ποσοστό που ήταν 25,3%) και το ΑΚΡ κέρδισε 42,8% (αρκετά μειωμένο από το γενικό του ποσοστό που ήταν 49,5%).

Στις νοτιοανατολικές/κουρδικές περιοχές –οικονομικά οι υπανάπτυκτες περιοχές– στο δημοψήφισμα του 2017 επικράτησε το ΟΧΙ με 58%. Στις επαναληπτικές βουλευτικές εκλογές Νοεμβρίου 2015, το HDP έφτασε στο 64,2% (το γενικό του ποσοστό ήταν 10,8%), ενώ το ΑΚΡ έμεινε στο 28,8% . Στην κεντρική Ανατολία και Μαύρη Θάλασσα –οι αναπτυσσόμενες περιοχές της χώρας– στο δημοψήφισμα του Απριλίου 2017 το ΝΑΙ επικράτησε με ποσοστά που κινήθηκαν από 57,7% μέχρι και 71,1%. Αντίστοιχα στις επαναληπτικές βουλευτικές εκλογές Νοεμβρίου 2015, τα ποσοστά του ΑΚΡ στις συγκεκριμένες κινήθηκαν μεταξύ 50,1% και 67,9% .

Πηγή: Philenews