Υγίνου, Ποιητική Αστρονομία : Ι.4 Αρκτοφύλαξ

Λέγεται ότι είναι ο Αρκάς, απόγονος του Δία από το γάμο του με την Καλλιστώ, τον οποίο ο Λυκάονας προσέφερε ως γεύμα, αναμεμιγμένο με άλλα τεμαχισμένα κρέατα, προς τιμήν του αυτόκλητου Δία. Ο Λυκάων ήθελε να διαπιστώσει αν αυτός που ζήτησε τη φιλοξενία του ήταν όντως θεός. Δίχως να ολιγωρήσει ο Δίας τιμώρησε ανηλεώς τον οικοδεσπότη, αναποδογύρισε το τραπέζι, έκαψε το σπίτι με κεραυνό και τον μετέτρεψε σε λύκο. Συγκέντρωσε το διαμελισμένο σώμα, ανέστησε το αγόρι κι ανέθεσε τη φροντίδα του σε κάποιο ντόπιο Αιτωλό. Κάποτε, το παιδί αντρώθηκε όταν συνάντησε τη μητέρα του κυνηγώντας στο δάσος, αλλά στο σώμα αρκούδας που ήταν εγκλωβισμένη δεν την αναγνώρισε. Σκοπεύοντας να τη σκοτώσει την ακολούθησε μέχρι το ναό του Λυκαίου Διός, η είσοδος στον οποίο ετιμωρείτο με θάνατο σύμφωνα με το Αρκαδικό δίκαιο. Ο Δίας λυπήθηκε τους μελλοθάνατους χαρίζοντάς τους μια θέση στ᾽αστέρια. Ο Αρκάς φαίνεται ν᾽ ακολουθεί την αρκούδα στον ουράνιο θόλο κι από τότε που ο χρόνος πάγωσε δίπλα στη μητέρα του λέγεται ότι την προστάτευε· έτσι ονομάστηκε Αρκτοφύλαξ.

Κάποιοι είχαν πεί ότι επρόκειτο για τον Ικαρίωνα (Ικάριος ο Αθηναίος), πατέρα της Ηριγόνης, σε αναγνώριση της τιμιότητας και της ευσέβειας του οποίου, ο Πατέρας Λίμπερ (θεότητα της Ρωμαϊκής Μυθολογίας, ο οποίος στην αντίστοιχη Ελλληνική ταυτίζεται με το θεό Διόνυσο) του χάρισε τη γνώση της αμπέλου ώστε να διαδώσει στον κόσμο τον τρόπο που φυτεύεται, καλλιεργείται, μεγαλώνει και πως από τον καρπό της παράγεται το κρασί. Αφού είχε φυτέψει το κλήμα και με προσεκτικό κλάδεμα είχε επιτύχει την ανθοφορία του, λέγεται ότι ένας τράγος πέρασε το φράχτη και κατέφαγε ότι τρυφερό φύλλο υπήρχε. Ο Ικαρίων εξαγριώθηκε, τον άρπαξε και τον σκότωσε· από το δέρμα του έφτιαξε ένα ασκί, το φούσκωσε ασφυκτικά δένοντας γερά τα άκρα του και το πέταξε στους φίλους του για να παίζουν και να χορεύουν γύρω του. Κι έτσι φθάνουμε στη ρήση του Ερατοσθένη: Χόρεψαν πρώτοι γύρω από τον τράγο του Ικαρίωνα.

Άλλοι λένε ότι ο Ικαρίων όταν παρέλαβε το κρασί από τον Πατέρα Λίμπερ, ευθύς αμέσως γέμισε δερμάτινους ασκούς τους οποίους ακολούθως φόρτωσε σ᾽ ένα κάρο. Για το λόγο αυτό ονομάστηκε Βοώτης [αυτός που ωθεί βόδι το οποίο σέρνει άμαξα]. Δείχνοντας την πραμάτεια του στους βοσκούς της Αττικής υπαίθρου, κάποιοι αχόρταγοι ευφράνθηκαν από το νέο είδος ποτού, ζαλίστηκαν και περιφέρονταν τρεκλίζοντας σαν μισοπεθαμένοι ξεστομίζοντας απρέπειες αδιάκοπα. Οι υπόλοιποι πιστεύοντας ότι ο Ικαρίων τους δηλητηρίασε ώστε να παρασύρει τα κοπάδια τους στα μέρη του, τον σκότωσαν και πέταξαν το σώμα του σ᾽ ένα πηγάδι, ή, όπως ισχυρίζονται κάποιοι άλλοι, το έθαψαν κοντά σε κάποιο δέντρο.Όταν ωστόσο αυτοί οι οποίοι είχαν αποκοιμηθεί, ξύπνησαν λέγοντας ότι ουδέποτε είχαν αναπαυθεί καλύτερα κι αναζητούσαν επίμονα τον Ικαρίωνα για να τον ευχαριστήσουν, οι δολοφόνοι του, με τη συνείδησή τους να τους ταλανίζει, διέφυγαν μονομιάς στο νησί της Κέας και σα να ήταν προσκεκλημένοι των Κέων, έφτιαξαν τη ζωή τους εκεί.

¹ ἀναστρέψαντι δὲ αὖθις ἐπὶ τὸ Σαμικὸν καὶ διοδεύοντι τὸ χωρίον, Ἄνιγρος ποταμὸς ἐκδίδωσιν ἐς θάλασσαν. τούτου τὸ ῥεῦμα τοῦ ποταμοῦ πολλάκις ἀνείργουσιν οἱ ἄνεμοι βίαιοι πνέοντες: φοροῦντες γὰρ κατ’ αὐτὸν τὴν θῖνα ἐκ τοῦ πελάγους ἐπέχουσι τοῦ πρόσω τὸ ὕδωρ. ὁπότε οὖν ἀμφοτέρωθεν ἡ ψάμμος ὑπό τε τῆς θαλάσσης καὶ τὰ ἐντὸς ὑπὸ τοῦ ποταμοῦ διάβροχος γένοιτο, ἐνταῦθα καὶ ὑποζυγίοις καὶ ἀνδρὶ ἔτι μᾶλλον εὐζώνῳ καταδῦναι κίνδυνός ἐστιν ἐς αὐτήν. ² ὁ δὲ Ἄνιγρος οὗτος ἐξ Ἀρκαδικοῦ μὲν κάτεισιν ὄρους Λαπίθου, παρέχεται δὲ εὐθὺς ἀπὸ τῶν πηγῶν ὕδωρ οὐκ εὐῶδες, ἀλλὰ καὶ δύσοσμον δεινῶς. πρὶν δὲ ἢ καταδέξασθαι τὸν Ἀκίδαντα καλούμενον δῆλός ἐστιν οὐδὲ ἀρχὴν τρέφων ἰχθῦς: μετὰ δὲ τοῦτον ἐσβαλόντα ὅσοι τῶν ἰχθύων ὁμοῦ τῷ ὕδατι αὐτοῦ κατίασιν ἐς τὸν Ἄνιγρον, οὐ σφᾶς ἔτι ἐδωδίμους ἔχουσιν ἄνθρωποι, τὰ πρότερα, ἢν ἐντὸς ἁλῶσι τοῦ Ἀκίδαντος, ἐδωδίμους ὄντας. ³ ὅτι δὲ τῷ Ἀκίδαντι ὄνομα Ἰάρδανος ἦν τὸ ἀρχαῖον, αὐτὸς μὲν οὐδαμόθεν συνεβαλόμην, ἀκούσας δὲ ἀνδρὸς Ἐφεσίου λέγω τὸν λόγον. τῷ δὲ Ἀνίγρῳ τὸ ἄτοπον εἶναι τῆς ὀσμῆς ἀπὸ τῆς γῆς πείθομαι δι’ ἧς ἄνεισι τὸ ὕδωρ, καθὰ δὴ καὶ τοῖς ὑπὲρ Ἰωνίας ἐστὶν ὕδασι τὸ αὐτὸ αἴτιον, ὁπόσων ἡ ἀτμὶς ὀλέθριός ἐστιν ἀνθρώπῳ. ⁴ Ἑλλήνων δὲ οἱ μὲν Χίρωνα, οἱ δὲ ἄλλον Κένταυρον Πυλήνορα τοξευθέντα ὑπὸ Ἡρακλέους καὶ φυγόντα τραυματίαν φασὶν ἐν τῷ ὕδατι ἀπολοῦσαι τούτῳ τὸ ἕλκος, καὶ ἀπὸ τῆς ὕδρας τοῦ ἰοῦ γενέσθαι δυσχερῆ τῷ Ἀνίγρῳ τὴν ὀσμήν: οἱ δὲ ἐς Μελάμποδα τὸν Ἀμυθάονος καὶ ἐς τῶν Προίτου θυγατέρων τὰ καθάρσια ἐμβληθέντα ἐνταῦθα ἀνάγουσι τὴν αἰτίαν τοῦ ἐπὶ τῷ ποταμῷ παθήματος. ⁵ ἔστι δὲ ἐν τῷ Σαμικῷ σπήλαιον οὐκ ἄπωθεν τοῦ ποταμοῦ, καλούμενον Ἀνιγρίδων νυμφῶν. ὃς δ’ ἂν ἔχων ἀλφὸν ἢ λεύκην ἐς αὐτὸ ἐσέλθῃ, πρῶτα μὲν ταῖς νύμφαις εὔξασθαι καθέστηκεν αὐτῷ καὶ ὑποσχέσθαι θυσίαν ὁποίαν δή τινα, μετὰ δὲ ἀποσμήχει τὰ νοσοῦντα τοῦ σώματος: διανηξάμενος δὲ τὸν ποταμὸν ὄνειδος μὲν ἐκεῖνο κατέλιπεν ἐν τῷ ὕδατι αὐτοῦ, ὁ δὲ ὑγιής τε ἄνεισι καὶ ὁμόχρως.

Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις, Ηλιακών Α

Αλλά όταν η Ηριγόνη, η κόρη του Ικαρίωνα, παρακινημένη από λαχτάρα για τον πατέρα της αντιλήφθηκε ότι δε φαινόταν να επιστρέφει κι ετοιμαζόταν να τον αναζητήσει, η σκυλίτσα του Ικαρίωνα, Μαΐρα, γύρισε πίσω κοντά της αλυχτώντας σα να θρηνούσε το θάνατο του κύρη της. Το γεγονός διόλου την ανησύχησε με την υποψία του κακού, όπως θα ήταν αναμενόμενο για ένα συνεσταλμένο κορίτσι ν᾽ αναρωτηθεί για τη μοίρα του απόντα, για τόσους πολλούς μήνες και μέρες, πατέρα της. Αλλά η Μαΐρα την άρπαξε με τα δόντια από το φουστάνι και την οδήγησε στο μέρος όπου ήταν θαμμένος. Στη θέα του τάφου το κορίτσι απελπίστηκε κατακλυσμένη από ανείπωτη μοναξιά κι εγκατάλειψη και θρηνώντας αβάσταχτα κρεμάστηκε από το δέντρο κάτω από το οποίο κειτόταν νεκρός ο αγαπημένος της πατέρας. Η σκυλίτσα εξιλεώθηκε για το θάνατο της Ηριγόνης προσφέροντας και τη δική της ζωή. Μερικοί λένε ότι ρίχτηκε σε κάποιο πηγάδι ονόματι Άνιγρος και για το λόγο αυτό διέδιδαν την ιστορία ώστε ουδείς μεταγενέστερος ήπιε από το νερό του. Ο Δίας οικτίροντας τη δυστυχία τους καταστέρισε τις μορφές τους. Όλοι τους τώρα φωτίζουν το νυχτερινό ουρανό, ο Ικαρίων, ο Βοώτης και η Ηριγόνη —η Παρθένος στην οποία θ᾽αναφερθούμε αργότερα. Η Μαΐρα, εξαιτίας του ονόματος και της μορφής της, αποκαλέσθηκε Μικρός Κύων (Canicula-Canis Minor) Προκύων για τους Έλληνες, επειδή ανατέλλει μπροστά από τον Μεγάλο Κύωνα (Canis Major). Άλλοι λένε ότι οι καταστερισμοί αυτοί ανήκουν στον Πατέρα Λίμπερ.

Εν τω μεταξύ στην περιοχή των Αθηνών πολλά κορίτσια τερμάτιζαν τις ζωές τους με απαγχονισμό αναίτια και κατά συρροή, επειδή η Ηριγόνη πεθαίνοντας είχε ζητήσει από τους θεούς να βιώσουν τον ίδιο πόνο και να έχουν την ίδια μοίρα μ᾽εκείνη αν οι Αθηναίοι δε διερευνούσαν τις συνθήκες θανάτου του Ικαρίωνα και δεν εκδικούντο γι αυτόν. Κι όταν αυτά συνέβησαν όπως περιγράφηκαν, ο Απόλλων τους χρησμοδότησε, όταν ζήτησαν τη βοήθειά του, συμβουλεύοντάς τους να κατευνάσουν την οργή της Ηριγόνης εφόσον ήθελαν ν᾽απαλλαγούν από την ανυπόφορη θλίψη. Έτσι, επειδή εκείνη είχε κρεμαστεί, επινόησαν πρακτική αιώρησης σε σχοινιά συζευγμένα με ξύλινες ράβδους, ώστε όταν κάποιος κρεμόταν να μπορούσε να κινηθεί από τον αέρα. Έκτοτε η τελετή αποτέλεσε μέρος της επίσημης εθιμοτυπίας στη μνήμη της Ηριγόνης, διεξαγόταν ιδιωτικά ή μπροστά σε κοινό και την ονόμασαν Αλήτιδα (επειδή περιπλανιόταν), εκφράζοντας επιδέξια την επαιτεία της, όταν άγνωστη και μοναχική περιφερόταν σε αναζήτηση του πατέρα της επικαλούμενη την βοήθεια των θεών. Οι Έλληνες ονομαζαν αυτούς τους συμμετέχοντες, Αλητίδες, σε ανάμνηση των Αλητίδων Ημερών, αυτών που ήταν αφιερωμένες στη γιορτή της Ηριγόνης, της γιορτή της Αιώρας.

Επιπροσθέτως ο Μικρός Κύων (Canicula) ανατέλλοντας, έκαιγε με τη θερμότητά του τη γή των Κέων στερόντας τους κάθε παραγωγή κι επιφέροντας λιμό στους κατοίκους οι οποίοι είχαν υποδεχθεί τους φυγάδες δολοφόνους, ώστε να υποφέρουν τα πάνδεινα εκπληρώνοντας το τίμημα για το χαμό του Ικαρίου. Ο βασιλέας τους, Αρισταίος, γιός του Απόλλωνα και της Κυρήνης, ρώτησε τον πατέρα του με ποιόν τρόπο θα μπορούσε ν᾽ απαλλάξει τον τόπο από τη συμφορά. Ο θεός θα ζητούσε από τον Δία όταν ανατέλλει ο Μικρός Κύων να στέλνει στη γη ανέμους για σαράντα ημέρες ώστε να μετριάζεται η θερμότητά του, εφόσον ο λαός εξιλεωθεί πρώτα για τον θάνατο του Ικαρίου με τη θυσία πολλών ψυχών. Ο Αρισταίος διεκπεραίωσε την εντολή κι έλαβε από τον Δία την υπόσχεση ότι οι Ετησίαι άνεμοι (Etesian winds, Ἐτησίαι, περιοδικοί άνεμοι Μελτέμια) θα έπνεαν. Κάποιοι θεωρούσαν ότι η ονομασία Etesian οφείλετο στην εκδηλωσή τους σε συγκεκριμμένη εποχή του χρόνου ο οποίος στα Ελληνικά ονομάζεται “έτος” και στα Λατινικά “annus”. Κάποιοι δε, τους αποκαλούσαν έτσι επειδή “είχαν ζητηθεί” από τον Δία κι έτσι επικράτησε. Αλλά ας το αφήσουμε αδιευκρίνιστο για να μη θεωρηθεί ότι προσπαθούμε να προβλέψουμε τα πάντα.

Για να επιστρέψουμε στο θέμα μας, ο Έρμιππος, ο οποίος έγραψε για τ᾽ αστέρια, λέει ότι η θεότητα Κέρες (των Ρωμαίων, αντίστοιχη με την Δήμητρα της Ελληνικής Μυθολογίας] αγκαλιάζει τον Ιασίωνα, γιό του Θούσκου (Thuscus). Αρκετοί συμφωνούν με τον Όμηρο ότι για το λόγο αυτό κεραυνοβολήθηκε από τον Δία. Από την επαφή τους, σύμφωνα με τον Πετελλίδη (τoν Κνώσσιο, ιστοριογράφο από την Κρήτη) γεννήθηκαν δυό γιοί, ο Φιλόμηλος και ο Πλούτος, οι οποίοι ουδέποτε είχαν καλές σχέσεις εξαιτίας του ότι ο πλέον ευκατάστατος Πλούτος ουδέποτε προσέφερε κάτι από την περιουσία του στον αδελφό του. Ο Φιλόμηλος, ωστόσο, ωθούμενος από την ανάγκη, αγόρασε δυό βόδια και με τα υπάρχοντά του επινόησε το κάρο. Έτσι, οργώνοντας και καλλιεργώντας χωράφια συντηρούσε τον εαυτό του. Η μητέρα του θαυμάζοντας την εφεύρεσή του, τον εμφάνισε να οργώνει ανάμεσα στ᾽αστέρια και τον ονόμασε Βοώτη. Απόγονός του λέγεται ότι ήταν ο Παρίας (Parias) ενώ οι επίσημες ονομασίες του λαού (Παριανοί, Parians) και της πόλεως (Πάριον, Parion) στη Μυσία του Ελλησπόντου όπου ζούσε, οφείλονται σ᾽αυτόν.

∴

• μετάφραση από το πρωτότυπο, επιμέλεια: Πυθεύς
• πηγή αναφοράς: LOEB Classical Library Harvard University Press
• εικόνα εξωφύλλου: Boötes wikipedia URL [https://en.wikipedia.org/wiki/Boötes#/media/File:Boötes_IAU.svg]

Πηγή: Χείλων