Ελληνική Τυπογραφία στη διαδρομή πέντε αιώνων

Η γένεση της Τυπογραφίας

Στα μισά του ΙΕ’ αι. σε μια δύσκολη περίοδο για τον Ελληνισμό, όταν το Βυζάντιο έπεφτε στα χέρια των Τούρκων και η εξάπλωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έφτανε μέχρι τα Βαλκάνια, στη Δύση έχουμε τη γένεση της Τυπογραφίας. Η μεγάλη και σημαντική αυτή εφεύρεση – προϊόν της οποίας είναι το έντυπο βιβλίο και οι εφημερίδες – έμελλε να φέρει την Αναγέννηση, πρώτιστα στον Ευρωπαϊκό χώρο και στην συνέχεια στην οικουμένη ολόκληρη. Η εφεύρεση αυτή ανήκει, όπως είναι γνωστό, στον Γιόχαν Γκούντενμπεργκ [Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg], στα ελληνικά Ιωάννης Γουτεμβέργιος.

Ο Γουτεμβέργιος

Ο σοφός αυτός άνθρωπος γεννήθηκε στη Μαγεντία [Μάιντς] της Γερμανίας το 1394/98, ήταν χαράκτης και χρυσοχόος στο επάγγελμα και άρχισε να πειραματίζεται στον χώρο της τυπογραφίας, όταν συνειδητοποίησε ότι: αν τα γράμματα της Αλφαβήτου, αντί να είναι χαραγμένα σε ξύλινες πλάκες, ήταν κομμένα ώστε να χρησιμοποιούνται πολλές φορές, θα υπήρχε τεράστιο όφελος ως προς την εκτύπωση βιβλίων.

Αφού πέρασε από πολλά στάδια αγωνίας, κοπώσεως και απογοητεύσεως κάνοντας διάφορους πειραματισμούς, κατάφερε να εφεύρει όλα τα απαραίτητα συστατικά της τυπογραφίας. Αυτά, ήταν οι μεταλλικές μήτρες για το καλούπωμα των στοιχείων, ένα πιεστήριο που ήταν σαν το πιεστήριο που έστιβαν τα σταφύλια και ένα λιποδιαλυτικό μελάνι. Έτσι, τελειοποίησε την τεχνική της Τυπογραφίας με την οποία θα μπορούσε να τυπώσει ένα βιβλίο, με τη μορφή που έχουν τα βιβλία ακόμη και σήμερα.

Το πρώτο του βιβλίο τυπώθηκε το 1450. Ο Γουτεμβέργιος πέθανε στη Μαγεντία στις 3 Φεβρουαρίου 1468. Για να αντιληφθούμε τη σπουδαιότητα αυτής της εφευρέσεως, πρέπει να αναφέρουμε ότι στην προ τυπογραφίας εποχή, τα βιβλία που κυκλοφορούσαν ήταν χειρόγραφα. Υπήρχαν επαγγελματίες αντιγραφείς – κυρίως δάσκαλοι και καλόγηροι ασκούσαν το επάγγελμα αυτό – οι όποιοι ανελάμβαναν την αντιγραφή βιβλίων επιστημονικών, θρησκευτικών, εκπαιδευτικών και άλλων. Τα χειρόγραφα αυτά βιβλία είχαν μεγάλο κόστος και συνήθως προορίζονταν για πλούσιους που είχαν ενδιαφέρον για τα γράμματα και τις επιστήμες. Με την εμφάνιση της Τυπογραφίας, το έντυπο βιβλίο ήρθε να αντικαταστήσει το χειρόγραφο με χαμηλό κόστος. Εδώ πρέπει να αναφέρουμε ότι οι αντιγραφές βιβλίων συνεχίστηκαν και χρειάστηκαν περίπου εκατό χρόνια για να αντικατασταθούν πλήρως τα χειρόγραφα βιβλία από έντυπα, όταν πλέον η Τέχνη της Τυπογραφίας εξελίχθηκε και τελειοποιήθηκε.

Μετά την εφεύρεση της Τυπογραφίας, όταν άρχισαν οι ιδέες και οι γνώσεις να διαχέονται μέσω των εντύπων βιβλίων, εύκολα και οικονομικά στο ευρύτερο κοινό και δεν ανήκαν μόνο σε λίγους, τότε, άνθισαν οι τέχνες και τα γράμματα, η ανθρωπότητα δέχθηκε μια πνευματική καλλιέργεια και η μεγάλη ανάπτυξη των επιστημών που δημιουργήθηκε ήταν προς όφελός της. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα πρώτα πενήντα χρόνια από την εφεύρεση, πραγματοποιήθηκαν 35.000 εκδόσεις που αντιπροσώπευαν 15-20 εκατομμύρια αντίτυπα. Δίκαια για τους λόγους αυτούς η Τυπογραφία θεωρήθηκε ως ένα από τα πολυτιμότερα αγαθά του πολιτισμού στον κόσμο και ο Αδαμάντιος Κοραής πολύ αργότερα, στον ΙΘ’ αι. θα την χαρακτηρίσει «Θείο δώρο».

Η Ελληνική τυπογραφία

Η ευλογημένη αυτή εφεύρεση έρχεται σε μια κρίσιμη περίοδο για τον Ελληνισμό. Βρισκόμαστε μετά την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, οι περισσότεροι Έλληνες λόγιοι, είτε διωκόμενοι είτε οικειοθελώς, εγκατέλειψαν τη σκλαβωμένη πατρίδα και εγκαταστάθηκαν διάσπαρτα σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Δύσης, αλλά και οι απόγονοι αυτών, αγκάλιασαν την τυπογραφία με ιδιαίτερο ενδιαφέρον και ασχολήθηκαν με την τέχνη αυτή ερασιτεχνικά ή επαγγελματικά περισσότερο από κάθε άλλο λαό, γιατί πίστεψαν ότι θα γίνει το μετερίζι απ’ όπου θα μπορούσαν να διατηρήσουν την Ελληνική γλώσσα και την ορθόδοξη πίστη και να πολεμήσουν για τον ξεσκλαβωμό του Ελληνικού Έθνους.

Οι Έλληνες που ασχολήθηκαν με την τυπογραφία – όταν αυτή ήταν ακόμη στο ξεκίνημά της – αντιμετώπισαν πολλές δυσκολίες. Μετά από επίμονες και επίπονες προσπάθειες και αφού τυπώθηκαν σποραδικά αρκετά ελληνικά έντυπα, μπορεί να θεωρηθεί ότι το πρώτο ελληνικό χρονολογημένο βιβλίο τυπώθηκε το 1476 στο Μιλάνο από τον Κρητικό Δημήτρη Δαμιλά σε συνεργασία με τον Ιταλό Παραβίτσινο. Το βιβλίο αυτό ήταν η γραμματική του μεγάλου δασκάλου της Αναγέννησης Κωνσταντίνου Λασκάρεως και έφερε τον τίτλο «Η Επιτομή των οκτώ του λόγου μερών».

Ακολούθησαν και άλλες εκδόσεις Γραμματικών και Λεξικών γιατί θεωρήθηκαν ως απαραίτητα σύνεργα για την εκμάθηση της Ελληνικής Γλώσσας. Σταθμός όμως στην Ιστορία των Ελληνικών λεξικών είναι το έτος 1499. Στο χρόνο αυτό, εκδόθηκε στην Βενετία το «Ετυμολογικόν Μέγα». Αυτό το λεξικό το αποκάλεσαν «αριστούργημα της Τυπογραφίας» και έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί είναι έργο συλλογικής προσπάθειας από επώνυμους Έλληνες συντελεστές όπως: ο Ζαχαρίας Καλλιέργης, ο Νικόλαος Βλαστός, ο Μάρκος Μουσούρος και άλλοι.

Παραθέτω απόσπασμα από στίχους που προτάσσονται στο λεξικό από τον Μάρκο Μουσούρο:

Αλλά τι Θαυμαίνω Κρητών φρένας;

Κρής γάρ ο τορνεύσας,

τα δε χαλκιά Κρής ο συνείρας,

Κρής ο καθ’ εν στίξας, Κρής ο μολυβδοχύτης,

και τελειώνει:

Κρήσιν ο Κρής ήπιος Αγίοχος (χορηγός)

Με πολύ καμάρι γράφει ο Μουσούρος αυτούς τους στίχους γιατί είναι και αυτός Κρητικός.

Στη συνέχεια η «Ελληνική Τυπογραφία» θα έχει μια λαμπρή και θαυμαστή πορεία και η μεγάλη Ελληνική εκδοτική δραστηριότητα – τουλάχιστον τους τρεις πρώτους αιώνες – θα αναπτυχθεί έξω από τον Ελλαδικό χώρο και κατά τους ΙΕ’ και ΙΣΤ’ αιώνες σχεδόν όλες οι εκδόσεις εντοπίζονται στις μεγάλες ιταλικές πόλεις όπως: η Βενετία, η Ρώμη, η Φλωρεντία και το Μιλάνο από τις οποίες θα ξεκινήσει και θα ριζώσει η Ελληνική εκδοτική παραγωγή.

Η Βενετία θα είναι για μεγάλη χρονική περίοδο το κατ’ εξοχήν Ελληνικό Τυπογραφικό κέντρο. Εκεί στον ΙΣΤ’ αι. ο φιλέλληνας Άλδος Μανούτιος, με συνεργάτη και επιμελητή τον Έλληνα λόγιο Μάρκο Μουσούρο, θα εκδώσει βιβλία που θα αναφέρονται σε όλους τους αρχαίους κλασσικούς όπως: ο Αριστοτέλης, ο Θεόκριτος, ο Πλάτων και γενικά σε ό,τι λαμπρότερο έχει να επιδείξει η αρχαία Ελληνική Γραμματεία. Ο Μάρκος Μουσούρος σε όλες αυτές τις εκδόσεις δεν παραλείπει να περνάει, με τη μορφή προλόγων και αφιερώσεων, την αγωνία των Ελλήνων της διασποράς για τον ξεσκλαβωμό του Ελληνικού Γένους.

Όμως από τα τέλη περίπου του ΙΗ’ αι., την σκυτάλη στην «Ελληνική Τυπογραφία» θα την πάρει η Βιέννη και θα αντικαταστήσει τη Βενετία η οποία ήταν για 300 περίπου χρόνια το παραδοσιακό Τυπογραφικό κέντρο.

Το Ελληνικό στοιχείο στη Βιέννη το αποτελούσαν όχι μόνο λόγιοι, αλλά και πλούσιοι έμποροι, προερχόμενοι κυρίως από τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία και την Ήπειρο. Οι Έλληνες αυτοί της Βιέννης επιζητούσαν, μέσω της πλούσιας εκδοτικής παραγωγής τους, όχι μόνο να διαφωτίσουν το Ελληνικό Γένος και να το ενημερώσουν για όλα τα συμβαίνοντα στον Ευρωπαϊκό χώρο, αλλά και να του μεταλαμπαδεύσουν την φλόγα και τον πόθο της Ελευθερίας του από τον Οθωμανικό ζυγό.

Στη Βιέννη ο Ζακυνθινής καταγωγής Γεώργιος Βεντότης το 1784 θα εκδώσει την πρώτη ελληνική εφημερίδα και οι αδελφοί Μαρκιδών Πουλίου θα εκδώσουν στη Βιέννη το 1790 τη δεύτερη εφημερίδα με τον τίτλο «Εφημερίς». Ο Εθνομάρτυρας Ρήγας Φερραίος στο τυπογραφείο των αδελφών Μαρκιδών Πουλίου θα τυπώσει τον Θούριό του, και ποιος Έλληνας δεν άκουσε και δεν έμαθε στο σχολείο τους στίχους:

Καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή

παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή

και βέβαια ο Ρήγας θα είναι εκείνος που με την «Χάρτα της Ελλάδος» και με πολλές άλλες φλογερές προκηρύξεις θα σπείρει τον σπόρο για την Ελληνική Επανάσταση και οι προεπαναστατικές εκδόσεις στη Βιέννη δεν θα έχουν τελειωμό.

Αξιοσημείωτο είναι ότι αυτούς τους αιώνες της μαύρης σκλαβιάς, από το τέλος περίπου του ΙΕ’ αι. και μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του ΙΘ’ κυκλοφόρησαν, όχι μόνο στη Δύση αλλά και από τα παράνομα τυπογραφεία της Κωνσταντινουπόλεως, της Μοσχοπόλεως και του Αγίου Όρους, επτά χιλιάδες τίτλοι Ελληνικών βιβλίων και εφημερίδων.

Ο Μεγάλος δάσκαλος του γένους Αδαμάντιος Κοραής θα πιστέψει πολύ στη χρησιμότητα της Τυπογραφίας και θα παροτρύνει με επιστολές προς τους συμπατριώτες του, να μη παραμελούν την εγκατάσταση και τη λειτουργία τυπογραφείων και στον Ελλαδικό χώρο. Σε μια από αυτές τις επιστολές μεταξύ άλλων γράφει:

«Αυτή (η τυπογραφία) μόνη ενίκησε τον πανδαμάτορα χρόνο, φυλάξασα σοφά, των παλαιών φιλοσόφων και προγόνων ημών παραγγέλματα… αυτή και σήμερον, ως άγγελος εξ ουρανού ταράττει την κολυμβήθραν των επιστημών και βαπτίζει εις αυτήν την Ελλάδα, δια να θεραπεύσει τα πολλά και μακρά της αρρωστήματα και να την καθαρίσει από τον ρύπον της απαιδευσίας…»

Οι παροτρύνσεις αυτές του Κοραή στις αρχές του ΙΘ’ αι. θα έχουν μεγάλη απήχηση και ανταπόκριση.

Η «Ελληνική τυπογραφία», μετά την περιπλάνησή της σε ξένες χώρες περίπου τρεισήμισυ αιώνες, θα εγκατασταθεί τελικά στην Ελλάδα. Στο τέλος του IH’ αι. θα έχουμε τυπογραφεία στην Κωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη, στον Άθω και στη Χίο όπου θα τυπώνονται κυρίως φυλλάδια και προκηρύξεις για τον αγώνα και η πρώτη Ελληνική περιοχή στην οποία θα εκδοθούν Ελληνικές εφημερίδες θα είναι το 1797 τα Ιόνια Νησιά.

Μετά την ελληνική επανάσταση, η πρώτη εφημερίδα στην Ελλάδα κυκλοφόρησε στην Καλαμάτα τον Αύγουστο του 1821 και έφερε τον τίτλο «Σάλπιγξ η Ελληνική» και το 1824 κυκλοφόρησαν στο Μεσολόγγι τα «Ελληνικά Χρονικά» με εκδότη τον Ελβετό Ιάκωβο Μάγερ. Παράλληλα στην Αθήνα τον ίδιο χρόνο εκδόθηκε η «Εφημερίς των Αθηνών» και στην Ύδρα ο «Φίλος του Νόμου».

Εδώ πρέπει να αναφέρουμε ότι στον ΙΘ’ αι. η εφημεριδογραφία εμφανίζεται δυναμικά στον Ελλαδικό χώρο με στόχο πλέον την πλήρη ενημέρωση του λαού για τα προβλήματα του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους. Στην Πάτρα το 1886 εμφανίζεται η εφημερίδα «Πελοπόννησος», η οποία κυκλοφορεί μέχρι σήμερα. Στον Κ’ αι. μέχρι και το 1930 θα κυκλοφορήσουν 26 Ελληνικές εφημερίδες από τις οποίες μόνο 11 συνεχίζουν την έκδοσή τους μέχρι σήμερα και είναι: η Αθηναϊκή, η Αυγή, η Απογευματινή, η Ακρόπολις, η Βραδυνή, το Βήμα, η Εστία, το Έθνος, ο Ελεύθερος Τύπος, η Καθημερινή και ο Ριζοσπάστης. Αυτά σαν παρένθεση για την εφημεριδογραφία και επανερχόμαστε στα πρώτα χρόνια της ελληνικής επαναστάσεως.

Tο 1825 στο Μεσολόγγι, θα εκδοθεί ο «Ύμνος εις την Ελευθέριαν» του Εθνικού μας ποιητού Διονυσίου Σολωμού, το 1826 στο Ναύπλιο θα εκδοθεί ο «Νικήρατος» της Ευανθίας Καΐρη και θα ακολουθήσει στον ΙΘ’ αι. ένα ποτάμι εκδόσεων Ελληνικών βιβλίων που θα πλατύνει και θα γίνει στις ημέρες μας ωκεανός, για να μπορούμε να αντλήσουμε όση θέλουμε και όποτε θέλουμε γνώση, πληροφόρηση και ευχαρίστηση, και ευτυχώς για πολλούς σύγχρονους Έλληνες σήμερα η μελέτη θα γίνει η ουσιαστικότερη λειτουργία μετά την αναπνοή.

Με την ίδρυση του Ελληνικού κράτους η Εθνική μας τυπογραφία εγκαταστάθηκε αρχικά το 1828 στην Αίγινα και το 1830 ακολουθώντας την μετακίνηση της κυβερνήσεως μεταφέρεται στο Ναύπλιο. Τελικά από το 1834 θα εγκατασταθεί στη νέα πρωτεύουσα του Ελληνικού κράτους στην Αθήνα σε νεόδμητο κτίριο και από το 1862 θα ονομάζεται Εθνικό Τυπογραφείο. Η συνέχεια είναι γνωστή, η «Ελληνική Τυπογραφία» θα πάρει τον δρόμο της και μέσω αυτής θα αποτυπωθεί η πορεία του Ελληνικού Κράτους και της Ελληνικής κοινωνίας, οι αγώνες για την ανάπτυξή του και γενικά η ιστορία ολόκληρη.

Αλλά ταυτόχρονα, μέσω των βιβλίων και των εφημερίδων θα διαχέονται στον Ελλαδικό χώρο όλα τα παγκόσμια επιτεύγματα στις τέχνες και τις επιστήμες με αποτέλεσμα την σημερινή μεγάλη τεχνολογική εξέλιξη. Τελειώνοντας τη μικρή μας αναφορά στο ανεξάντλητο αυτό θέμα μπορούμε να τονίσουμε με βεβαιότητα ότι: Στα πεντακόσια χρόνια που πέρασαν από την έκδοση του πρώτου ελληνικού βιβλίου, η συμβολή της «ελληνικής τυπογραφίας» στην Ανάσταση του Γένους, στη διατήρηση της ελληνικής γλώσσας και της Χριστιανικής Ορθόδοξης πίστεως καθώς και στη συνοχή του Ελληνικού Έθνους ήταν μεγάλη και καθοριστική.

Αθανασία Βανδώρου
Δημοσιογράφος
Ίδρυμα Νεοελληνικών Σπουδών, «Επετηρίς», τόμος 14ος, Αθήναι, 2009.

Βιβλιογραφία

• Αικ. Κουμαριανού, Το Ελληνικό βιβλίο 1476-1830, Αθήνα 1986.
• Αικ. Κουμαριανού, Ο Ελληνικός προεπαναστατικός τύπος. Βιέννη-Παρίσι 1784-1821, Αθήνα 1995.
• Κ. Σπ. Στάικος, Βιβλία Τα τυπωμένα στη Βιέννη Ελληνικά 1749-1800, Αθήνα 1995.
• Ν. Ελευθερίου – Αντώνης Χατζής, MME Τύπος – Δεοντολογία – Σύνταγμα, Αθήνα 1999.
• Alberto Manguel, Η ιστορία της ανάγνωσης, Αθήνα 1997.
• Η θαυμαστή ιστορία του βιβλίου, έκδ. Δελφίνι, 1995.
• Άδωνις Κ. Κύρου, Το απωλεσθέν θέλγητρον…, Αθήνα 1997.
• Πολυχρόνης Ενεπεκίδης, Ελληνικός τύπος και τυπογραφεία της Βιέννης 1790-1821, Αθήνα 1967.
• Ρήγας – Υψηλάντης – Καποδίστριας, Αθήνα 1965.
• «Ελληνική Τυπογραφία», Αφιέρωμα των «Επτά Ημερών» της Καθημερινής, 7 Απριλίου 1996.
• «Η Ελληνική Γλώσσα», Αφιέρωμα των «Επτά Ημερών» της Καθημερινής, 3 Οκτωβρίου 1999.
• «Η Τέχνη της Βιβλιοδεσίας», Αφιέρωμα των «Επτά Ημερών» της Καθημερινής, 6 Φεβρουαρίου 1998.
• Κ. Σπ. Στάικος – Τ. Ε. Σκλαβενίτης (επιμ.), Πεντακόσια χρόνια Έντυπης Παράδοσης του Νέου Ελληνισμού 1499-1999, Αθήνα 2000.

Πηγή: Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού