Μιχαήλ Κάσιαλος - Η κρυμμένη γοητεία της ζωγραφικής
Η τέχνη, υποστηρίζει ο Αντρέ Μαλρώ, δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του και να αντιμετωπίσει με μεγαλύτερη εμπιστοσύνη τις αμφιβολίες, τους φόβους, τις αδυναμίες και τις ανάγκες του. Έτσι, από την προϊστορική εποχή, ο άνθρωπος έδωσε σε εικόνες τον κόσμο του, προσπαθώντας, με αυτόν τον τρόπο, να τον καταλάβει, να εκφράσει τις χαρές και τις ελπίδες του και να εξορκίσει τις ανησυχίες και τους φόβους του.
Αυτήν την ουσιαστική και πρωταρχική επιθυμία του ανθρώπου να δημιουργήσει με φόρμες και χρώματα την εικόνα του εαυτού του και κατ' επέκταση του κόσμου του, οι πρωτόγονοι την εξέφραζαν με αμεσότητα, οδηγούμενοι από το προσωπικό τους ένστικτο. Με το πέρασμα του χρόνου βέβαια, τα δεδομένα άλλαξαν. Ο άνθρωπος καλλιέργησε την ανάγκη έκφρασής του διαμέσου της εικόνας, μέσα σε εξειδικευμένα εργαστήρια ή σχολές. Η πηγαία και άμεση έκφραση γίνεται πια έντεχνη δημιουργία.
Ποτέ όμως δεν έπαψε να υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι, παρά το γεγονός ότι δεν είχαν σπουδάσει σε Σχολή Καλών Τεχνών, συνέχιζαν να δημιουργούν με οδηγό το καλλιτεχνικό τους ένστικτο και να δίνουν εξαιρετικές εικόνες ενός κόσμου όπως τον έβλεπαν με τα μάτια της ψυχής τους.
Οι δημιουργοί αυτοί ονομάστηκαν ναΐφ - όρος βέβαια που αμφισβητήθηκε κατά καιρούς. Στα ελληνικά προτάθηκαν διάφορες αποδόσεις του όρου, όπως «απλοϊκός», «ζωγράφος του ενστίκτου», «πηγαίος καλλιτέχνης» και άλλα. Εκείνη όμως που επεκράτησε είναι το «αφελής» ή «ναΐφ». Έχοντας υπ' όψιν ότι η ρίζα της λέξης ναΐφ είναι το λατινικό «nativus», το οποίο σημαίνει εκ γενετής, φυσικός, αυθόρμητος, καταλήγουμε ότι ο όρος ναΐφ είναι αναμφισβήτητα ο καλύτερος για να εκφράσει την πηγαία, έμφυτη, αυθόρμητη και απροβλημάτιστη αυτή τέχνη, στην οποία συνυπάρχουν ο κόσμος του φανταστικού, του μαγικού και του πραγματικού, δοσμένοι με την ειλικρίνεια και την αθωότητα ενός μικρού παιδιού.
Ναΐφ καλλιτέχνες υπήρχαν ανέκαθεν και εξακολουθούν να υπάρχουν, η διεθνής όμως καλλιτεχνική κοινότητα ανακάλυψε το έργο τους πολύ πρόσφατα. Η Ευρώπη και στη συνέχεια η Αμερική διαπίστωσαν την κρυμμένη γοητεία και σημασία της ναΐφ ζωγραφικής για την ανανέωση ενός γηρασμένου εικαστικού λεξιλογίου, μόλις στο τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού. Την ίδια εποχή η διεθνής καλλιτεχνική κοινότητα αναγνώρισε επίσης τη σημασία της τέχνης των παιδιών και των πρωτόγονων λαών καθόλου τυχαίο, αφού τα δυο αυτά είδη τέχνης αποτελούν μορφές έκφρασης πολύ συγγενικές με αυτή του ναΐφ καλλιτέχνη. Η αλήθεια και η αμεσότητα της έκφρασης, το αθώο αντίκρισμα του κόσμου και η ελεύθερη διαπραγμάτευση των θεμάτων - μια και ο ναΐφ, ο πρωτόγονος καλλιτέχνης και το παιδί δεν δεσμεύονται από τους καθιερωμένους εικαστικούς κανόνες που υπαγορεύουν οι Σχολές Καλών Τεχνών - υποβοηθούσε την επιστροφή στις ρίζες της καλλιτεχνικής έκφρασης. Γι' αυτό, οι πρώτοι που αγκάλιασαν την τέχνη των ναΐφ, των παιδιών και των πρωτόγονων ήταν οι καλλιτέχνες των πρωτοποριών του 20ού αιώνα. Οι καλλιτέχνες αυτοί διαπίστωναν ότι οι κατακτήσεις της αναγεννησιακής τέχνης είχαν αναλυθεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε η μαγεία τους να απομυθοποιηθεί και η ζωτικότητά τους να χαθεί, δίνοντας θέση σ' ένα στείρο ακαδημαϊσμό.
Οι καλλιτέχνες των πρωτοποριών πλησίασαν με αγάπη και μελέτησαν τις τρεις αυτές μορφές έκφρασής, γεγονός που βοήθησε τους επαναστατικούς προσανατολισμούς τους, ενώ παράλληλα οδηγήθηκαν στην αναθεώρηση πολλών καθιερωμένων κανόνων και στην ανανέωση των θεμάτων και της μορφοπλαστικής γλώσσας της έντεχνης δημιουργίας.
Αιτία για να δημιουργηθεί ένα έντονο ενδιαφέρον από μια μεγάλη μερίδα γνωστών καλλιτεχνών της τότε πρωτοπορίας αλλά και από άλλους πνευματικούς ανθρώπους για τη ναΐφ τέχνη, στάθηκε η ανακάλυψη του Γάλλου ναΐφ ζωγράφου Ανρί Ρουσσώ.
Ποια είναι όμως τα κυριότερα χαρακτηριστικά της ναΐφ τέχνης; Ουσιαστικό ερώτημα που οι απαντήσεις του θα βοηθούσαν στην καλύτερη ερμηνεία των έργων της συγκεκριμένης έκθεσης του πατέρα της κυπριακής ναΐφ τέχνης, Μιχαήλ Κάσιαλου.
Ναΐφ τέχνη είναι μια τέχνη η οποία δεν εξελίσσεται, δεν αλλάζει δηλαδή ύφος μέσα στο χρόνο. Πρόκειται λοιπόν για μια τέχνη που μένει εκτός των ορίων του χρόνου, μια τέχνη «υπερχρονική». Παρατηρώντας έργα ναΐφ ζωγραφικής που έγιναν πριν από πενήντα ή εκατό χρόνια καταλαβαίνουμε ότι κινούνται στο ίδιο πλαίσιο υφολογικών αξιών με αυτά που δημιουργούνται σήμερα. Η υφολογία της ναΐφ τέχνης δεν επηρεάζεται επίσης, παρά ακροθιγώς και από τον παράγοντα «χώρος». Ο Γάλλος, ο Έλληνας, ο Πολωνός ή ο Αμερικάνος ναΐφ ζωγράφος εκφράζονται μέσα από μια συγγενική υφολογική εικαστική γλώσσα. Όμως, ο παράγοντας χώρος επεμβαίνει στη θεματογραφία, γεγονός λογικό γιατί όπως είναι γνωστόν, ο κάθε ζωγράφος αντλεί τις πηγές της έμπνευσής του από τον κόσμο που τον περιτριγυρίζει.
Οι διαπιστώσεις αυτές οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η ναΐφ τέχνη είναι μια τέχνη που δεν δημιουργεί, δεν γράφει ιστορία, αφού γνωρίζουμε πολύ καλά ότι η ιστορία της τέχνης είναι η ιστορία της μεταβολής του στυλ, του ύφους, δηλαδή, των έργων. Βέβαια, αυτή η διαπίστωση αφορά στα γενικά υφολογικά χαρακτηριστικά, στις κοινές τεχνοτροπικές κατευθύνσεις. Όμως, αυτό δεν σημαίνει πως δεν αναπτύσσονται και κάποιες υφολογικές ανομοιότητες, που απορρέουν από τον ιδιαίτερο ψυχισμό του καλλιτέχνη, τον φυσικό χώρο και την παράδοση της κάθε χώρας. Μελετώντας, για παράδειγμα, ένα έργο του Θεόφιλου διαπιστώνουμε κάποια δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, που το κάνουν να ξεχωρίζει από ένα έργο του Κάσιαλου. Αυτές λοιπόν οι προσωπικές διαφορές αποδεικνύουν ότι ο κάθε ζωγράφος, είτε ναΐφ, είτε έντεχνος, είναι μοναδικός, γιατί εκφράζει τον εαυτό του και τη δική του ιδιαίτερη σχέση με τον κόσμο.
Άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό του ναΐφ ζωγράφου είναι ότι προσπαθεί να αποδώσει τον γύρω του κόσμο με μιαν αφηγηματική διάθεση, γι' αυτό και δίνει μεγάλη έμφαση στη λεπτομερειακή περιγραφή. Ακριβώς, όμως, επειδή στηρίζεται στην προσωπική του σχέση με τον περίγυρό του, στον τρόπο που ο ίδιος βλέπει και αισθάνεται τα πράγματα, τα έργα που δημιουργεί είναι αντιρρεαλιστικά, γιατί έχουν έντονο το στοιχείο της υποκειμενικότητας, και όχι νατουραλιστικά, όπως ο ίδιος πιστεύει.
Στα έργα των ναΐφ υπάρχει μια αλλοίωση της οπτικής πραγματικότητας και μια παραμόρφωση των μορφών, πράγμα φυσικό, αφού οι ζωγράφοι αυτοί δεν έχουν σπουδάσει σε Σχολή Καλών Τεχνών, δεν έχουν λοιπόν ποτέ τους διδαχθεί τους κανόνες της ρεαλιστικής απόδοσης των αντικειμένων, και γι' αυτό δεν είναι σε θέση να δώσουν τις σωστές αναλογίες της κάθε φόρμας. Πολλές φορές παρατηρείται το φαινόμενο, κάποιες μορφές ή κάποια αντικείμενα να δίνονται πολύ μεγαλύτερα απ' ό,τι είναι στη πραγματικότητα, ή θα φαίνονταν, αν ο καλλιτέχνης ακολουθούσε τις κλίμακες της προοπτικής. Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι ο ναΐφ ζωγράφος αποδίδει τα μεγέθη σύμφωνα με τη σημασία που τους προσδίδει ο ίδιος. Έχουμε λοιπόν σημασιολογικές - συμβολικές κλίμακες και όχι νατουραλιστικές.
Η έλλειψη καλλιτεχνικής παιδείας είναι επίσης ο λόγος που στα έργα ναΐφ ζωγραφικής δεν υπάρχει, εκτός από τη σωστή απόδοση της προοπτικής, ούτε ορθή απόδοση των όγκων και των φωτοσκιάσεων. Άλλο χαρακτηριστικό των ναΐφ ζωγράφων είναι η έντονη διακοσμητική διάθεση στην απόδοση των θεμάτων και τα λαμπερά, καθαρά, χαρούμενα χρώματα.
Θα λέγαμε, λοιπόν, σε γενικές γραμμές, ότι ο ναΐφ ζωγράφος ανοίγει με την τέχνη του έναν προσωπικό διάλογο με τον γύρω του κόσμο, καταγράφοντας με το πηγαίο καλλιτεχνικό του ταλέντο αυτό που βλέπουν τα μάτια της ψυχής και όχι αυτό που υπαγορεύει η λογική και η γνώση των εικαστικών κανόνων. Ο ναΐφ καλλιτέχνης έχει λοιπόν ψυχή μικρού παιδιού και με αυτήν συλλαμβάνει και εκφράζει τον κόσμο. Αυτό βέβαια δεν αποκλείει το γεγονός, ο ναΐφ καλλιτέχνης να είναι άτομο μορφωμένο και με πνευματική καλλιέργεια.
Στον ελληνικό χώρο παρατηρείται συχνά το φαινόμενο σύγχυσης του όρου «λαϊκός» με τον όρο «ναΐφ» κάτι που πολύ νωρίς επεσήμανε ο Γιάννης Γκίκας στο βιβλίο του «Λαϊκή και ναΐφ ζωγραφική». Η λαϊκή τέχνη μπορεί να είναι και «ναΐφ», αποτελεί όμως ξεχωριστή κατηγορία. Ο λαϊκό ζωγράφος δεν απεικονίζει τα θέματα του με βάση την προσωπική δημιουργία του θέαση, αλλά στηρίζεται στα πρότυπα της πολιτισμικής παράδοσης ενός λαού, τα οποία κληρονομεί από τους παλαιότερους και παραδίδει στους νεότερους. Για τον λόγο αυτό ο λαϊκός καλλιτέχνης κινείται σε καθορισμένα πλαίσια και έχει περιορισμένη ελευθερία. Έχει βέβαια τη δυνατότητα να τροποποιήσει τους τύπους της παράδοσης, δεν μπορεί όμως να τους λησμονήσει.
Από την άλλη, ο ναΐφ δημιουργός έχει απεριόριστη ελευθερία και δεν δεσμεύεται από κανέναν παλαιότερο τύπο ή μοντέλο έκφρασης. Με αυτό το σκεπτικό, η ζωγραφική σε γυαλί, που αναπαρήγαγε τυποποιημένες παραστάσεις με μικρές διαφοροποιήσεις, ανήκει στην κατηγορία της λαϊκής ζωγραφικής. Ο Μιχαήλ Κάσιαλος, με την αυθεντική και πρωτότυπή του δημιουργία αποτέλεσμα μιας εντελώς προσωπικής θέασης του κόσμου, είναι ένας τυπικός ναΐφ καλλιτέχνης, παρά το γεγονός ότι στο έργο του αναγνωρίζουμε και κάποια λαϊκά στοιχεία.
Όπως έχει αναφερθεί, ο πρώτος διεθνώς αναγνωρισμένος ναΐφ ζωγράφος είναι ο Γάλλος τελώνης Ανρί Ρουσσώ. Την τέχνη του Ρουσσώ αγκάλιασαν ιδιαίτερα οι καλλιτέχνες των πρωτοποριών των αρχών του αιώνα, γεγονός που τον έκανε να θεωρείται διεθνώς ο πατριάρχης της ναΐφ τέχνης, με το έργο του να κοσμεί τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου.
Στη Ελλάδα η τέχνη των ναΐφ έρχεται στην επιφάνεια το 1929 με την ανακάλυψη του Θεόφιλου από τον τεχνοκριτικό Ευστράτιο Ελευθεριάδη, γνωστό ως Teriade που ζούσε στο Παρίσι. Επηρεασμένος ο Teriade από το κλίμα που επικρατούσε στο Παρίσι και γενικότερα από την αναβάθμιση της σημασίας που δινόταν σε μορφές τέχνης όπως η ναΐφ, η παιδική και η πρωτόγονη, είχε την ικανότητα να ξεχωρίσει τη μοναδικότητα της τέχνης του ζωγράφου από τη Μυτιλήνη. Το έργο του Θεόφιλου αγαπήθηκε και αγκαλιάστηκε από την ελληνική διανόηση και τους καλλιτέχνες, οι οποίοι διαπίστωναν ότι το έργο του Θεόφιλου αποτελούσε τη χαμένη γέφυρα μεταξύ της αρχαίας και της σύγχρονης ελληνικής τέχνης. Το έργο μάλιστα του Θεόφιλου επηρέασε τους καλλιτέχνες της περίφημης γενιάς του '30, της γενιάς που επεδίωξε να επαναφέρει το πνεύμα της ελληνικότητας στην τέχνη. Θαυμαστής του Θεόφιλου υπήρξε μεταξύ άλλων και ο σημαντικός ζωγράφος της γενιάς του '30 Γιάννης Τσαρούχης, ο οποίος μάλιστα ζωγράφισε τον Θεόφιλο παίρνοντας στοιχεία από το ύφος της ζωγραφικής του.
Στην Κύπρο η ανακάλυψη και η εκτίμηση των ντόπιων ναΐφ καλλιτεχνών έγινε με κάποια καθυστέρηση. Ο ζωγράφος Αδαμάντιος Διαμαντής ήταν από τους πρώτους που εντόπισαν, προς το τέλος της δεκαετίας του '50, τον Μιχαήλ Κάσιαλο και γοητεύτηκαν από το έργο του απλοϊκού αυτού ζωγράφου. Έτσι, από τότε, αρχίζει να έρχεται στο φως η τέχνη και η ζωή του πρώτου επώνυμου ναΐφ ζωγράφου της Κύπρου.
Ο Κάσιαλος γεννήθηκε το 1885 στο χωριό Άσσια. Στο σχολείο απέκτησε τις πρώτες ζωγραφικές του εμπειρίες με δάσκαλο τον Κυριάκο Πιερίδη. Από τότε διαφαίνεται το πηγαίο του ταλέντο και η αγάπη του για τη ζωγραφική. Η έλξη του αυτή προς τη δημιουργία τον ώθησε στη συνέχεια να παρακολουθήσει, ανελλιπώς, την αγιογράφηση της εκκλησίας του χωριού του από τους πατέρες Κύριλλο και Νύφωνα.
Στα δεκατρία του χρόνια, έπειτα από προτροπή του πατέρα του, έμαθε την τέχνη του παπουτσή, την οποία άσκησε για πολλά χρόνια. Γι' αυτό, άρχισε παράλληλα να διακοσμεί καθρέφτες, χρηστικά αντικείμενα, να δημιουργεί πήλινα αγγεία, τα οποία στη συνέχεια πωλούσε σε διάφορα πανηγύρια. Τότε ήταν που αντιλήφθηκε το ταλέντο του στη γλυπτική και συγκεκριμένα το χάρισμα που είχε να αντιγράφει, πιστά αρχαία ευρήματα. Η μεγάλη του δεξιοτεχνία τον βοήθησε να φτιάξει πειστικές απομιμήσεις, χρησιμοποιώντας πρωτόγονα εργαλεία και υλικά, τις οποίες πωλούσε στη συνέχεια με μεγάλη ευκολία σαν αρχαιότητες, σε ντόπιους αλλά και σε ξένους επισκέπτες. Δεν ήταν λοιπόν τυχαίο το γεγονός ότι δημιούργημά του, φιλοξενήθηκε, για μικρό χρονικό διάστημα, στους χώρους του Κυπριακού Μουσείου.
Ο Κάσιαλος δημιούργησε πολλές απομιμήσεις, οι περισσότερες όμως τις οποίες έχουν χαθεί, πράγμα λυπηρό, αφού, όπως υποστήριζε και ο Αδαμάντιος Διαμαντής, δεν ήταν απλώς πιστά αντίγραφα, αλλά πρόβαλλαν και τη σφραγίδα του δημιουργού τους.
Γύρω στα 1957 ο Μιχαήλ Κάσιαλος στρέφεται αποκλειστικά στη ζωγραφική. Ένα νέο και σημαντικό κεφάλαιο ανοίγει, έτσι, για το ζωγράφο και για τη ναΐφ τέχνη του νησιού. Το 1960 οργανώνει την πρώτη του ατομική έκθεση, η οποία του ανοίγει το δρόμο και για άλλες, τόσο στην Κύπρο όσο και στο εξωτερικό. Συμμετέχει επίσης και σε ομαδικές εκθέσεις. Το έργο του αποσπά ευνοϊκές κριτικές, ο Τύπος επαινεί την τέχνη του. Σταθμός η έκθεσή του στο Ινστιτούτο της Κοινοπολιτείας στο Λονδίνο, η οποία απέσπασε κολακευτικά σχόλια από τον αγγλικό Τύπο. Επίσης, η συμμετοχή του στη 2η Τριενάλε Ναΐφ Τέχνης της Μπρατισλάβα, όπου και βραβεύτηκε μ' ένα από τα σημαντικότερα βραβεία, γεγονός το οποίο του πρόσφερε διεθνή αναγνώριση.
Παρόλην όμως την επιτυχία και αναγνώριση εντός και εκτός των κυπριακών συνόρων ο Μιχαήλ Κάσιαλος δεν έχασε την αυθεντικότητα και δεν νόθευσε κανένα από τα χαρακτηριστικά του γνήσιου Κύπριου αγρότη. Δεν αποχωρίστηκε ποτέ την παραδοσιακή βράκα, την πλατιά ζώστρα, το χαρακτηριστικό καλπάκι του, που τον κατέστησαν αυθεντική φυσιογνωμία του κυπριακού κάμπου, δεμένο με τις ρίζες, τα ήθη και τα έθιμα του τόπου, τα οποία με τόση μαεστρία και αμεσότητα απεικόνισε στο ζωγραφικό του έργο.
Ο Μιχαήλ Κάσιαλος κατάφερε να δώσει μέσα από τα έργα του μια Κύπρο ανόθευτη, ένα κόσμο ειδωμένο μέσα από τα μάτια της ψυχής του, εγκλωβίζοντάς τον στο τελάρο του, όπου θα παραμένει για πάντα, ανεπηρέαστος από τις αλλαγές που γνωρίζει καθημερινά ο κόσμος που γνώρισε.
Η θεματογραφία του είναι ολοκληρωτικά παρμένη από την καθημερινότητα, όπως ο ίδιος τη βίωσε. Ζωγραφίζει τα ήθη και τα έθιμα του τόπου, ιδιαίτερα αυτά που συνδέονται με τον κύκλο της ζωής στο έργο του, αφού το θέμα τον απασχόλησε πολλές φορές. Το στόλισμα της νύφης, ο χορός και το ράψιμο του κρεβατιού, το γλέντι του γάμου, το μυστήριο στην Εκκλησία, όπου όλο το χωριό δίνει το «παρών» του και φαίνεται να χαίρεται με το ζευγάρι χορεύοντας και τραγουδώντας με τη συνοδεία των παραδοσιακών οργανοπαικτών, τα έθιμα της Δευτέρας του γάμου και η παρθενιά της νύφης. Ζωγραφίζει ακόμη τη γέννηση και ό,τι συνδέεται μαζί της.
Σημαντική θέση στη θεματογραφία του έχουν επίσης οι αγροτικές εργασίες και οι σκηνές από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων του χωριού. Γυναίκες και άνδρες δουλεύουν στα χωράφια ή στο σπίτι. Η εργασία γίνεται τελετουργία και ο καθένας έχει ο ρόλο του, ο οποίος δίνεται με μεγάλη πιστότητα. Νέες γυναίκες στον αργαλειό, καθώς υφαίνουν με πολύχρωμα νήματα, με τον τρόπο που τις δίδαξαν οι παλαιότερες, για να ετοιμάσουν τα προικιά τους. Το καψάλισμα, το όργωμα, το θέρισμα, το αλώνισμα και το φτιάξιμο του ψωμιού. Το πότισμα των χωραφιών, το τάισμα των ζώων, η επιστροφή από τα χωράφια, οι ξόβεργες και το μάζεμα της ακρίδας. Ζωγραφίζει ακόμη παραδοσιακά επαγγέλματα, όπως αυτό του πεταλωτή.
Πιο σπάνια είναι τα έργα με συμβολικά πρόσωπα και ήρωες. Κάθε έργο μοιάζει με παραμύθι, σαν αυτά που λένε οι γιαγιάδες μας, με ήρωες ανθρώπους της παράδοσής μας, που έγραψαν μέσα από τις καθημερινές τους ασχολίες την ιστορία αυτού του τόπου. Παραμύθια γεμάτα γοητεία και μαγεία.
Τα έργα του χαρακτηρίζονται από όλα τα τυπικά χαρακτηριστικά της ναΐφ τέχνης που αναφέραμε προηγουμένως. Ενώ όμως σχεδόν πάντα ο Κάσιαλος υπέγραφε τα έργα του, σπάνια τα χρονολογούσε. Το πιο παλιό χρονολογημένο του έργο, είναι το «Ερωτόκρικος και Αρετούσα», που φέρει την υπογραφή Μ. Μηλής Κάσιαλος και τη χρονολογία 1950. Με το επίθετο Μηλής έχει υπογράψει και άλλα πρώιμα έργα του. Στη συνέχεια όμως το εγκατέλειψε, για να κρατήσει μόνον το «Κάσιαλος», το οποίο κάποτε έγραφε και με δύο κάππα. Παρόλο που το ύφος του δεν διαφοροποιείται πολύ, στα πρώτα του έργα απεικονίζονται λιγότερες μορφές, χρησιμοποιεί πιο περιορισμένη χρωματική γκάμα και μεγαλύτερες ενιαίες χρωματικές επιφάνειες, υπάρχει μεγαλύτερη απλοποίηση και λιγότερες λεπτομέρειες. Τα έργα αυτά είναι πιο κοντά στη λαϊκή ζωγραφική σε γυαλί, από την οποία ξεκίνησε. Όσο προχωρεί, εξοικειώνεται περισσότερο με το υλικό του και χειρίζεται με μεγαλύτερη σιγουριά το ζωγραφικό χώρο. Τα χρώματά του γίνονται πιο πλούσια και λαμπερά και αρχίζει να χρησιμοποιεί και κάποιες τονικές διαβαθμίσεις, ιδιαίτερα στα φόντα του. Οι ενιαίες χρωματικές επιφάνειες διακόπτονται με την τοποθέτηση άλλων χρωμάτων ή διακοσμήσεων. Γενικά, το διακοσμητικό στοιχείο γίνεται, πολλές φορές, αρκετά έντονο. Χρησιμοποιεί, επίσης, και πρωτόλεια φωτοσκίαση.
Σε όλα τα έργα του προσπαθεί να μείνει πιστός στο θέμα του και να το αποδώσει όσο πιο περιγραφικά γίνεται. Αυτό το κρίνει με βάση τη σημασία που δίνει ο ίδιος στα πράγματα, με αποτέλεσμα σ' έναν πίνακα να υπάρχουν ρεαλιστικές, λεπτομερείς περιγραφές και ταυτόχρονα πολλή αφαίρεση, ιδιαίτερα στο χώρο, που γίνεται έτσι αρκετά αντιρεαλιστικός.
Η σύνθεση των στοιχείων στο χώρο του πίνακα είναι αυθαίρετη και ενστικτώδης και μοιάζει με τον τρόπο που τα παιδιά συνθέτου τα έργα τους. Δεν υπάρχει προοπτική, τους κανόνες της οποίας αγνοεί παντελώς, και τα θέματα δίνονται παρατακτικά. Γι' αυτό, όπου δεν τον χωράει το πλάτος του πίνακα, δεν διστάζει να συνεχίσει, παρατάσσοντας μορφές ή ολόκληρες σκηνές στο πάνω μέρος του πίνακα.
Η απόδοση των μορφών δίνεται με αρκετή σχηματοποίηση. Είναι μορφές κατακόρυφες και στατικές, ήρεμες και ακίνητες μέσα στη δοσμένη τους κίνηση.
Το σχέδιο του είναι σκληρό και οι εξωτερικές γραμμές των μορφών είναι έντονες και μαύρες. Οι μορφές δίνονται μετωπικά ή σε προφίλ, φαίνονται ανεξάρτητες από το χώρο τους και μοιάζουν πολλές φορές με φιγούρες Καραγκιόζη επικολλημένες στη ζωγραφική επιφάνεια. Πολύ συχνά υπάρχει παραμόρφωση των αναλογιών και σημασιολογική κλίμακα στην απόδοσή τους.
Κάποια στοιχεία - ιδιαίτερα διακοσμητικά - ή στοιχεία που αφορούν στο χώρο μέσα στον οποίο τοποθετούνται οι μορφές - παναλαμβάνονται σε πολλά έργα. Αυτή η επανάληψη δείχνει την προηγούμενη σχέση του Κασιαλου με τη λαϊκή τέχνη, από τη οποία δεν φαίνεται να αποδεσμεύτηκε εντελώς.
Όπως ο Θεόφιλος, έτσι και ο δικός μας Κάσιαλος, θα πρέπει να θεωρηθεί ως ο κρίκος που συνδέει το παρελθόν με το παρόν της τέχνης μας. Στο έργο του αναγνωρίζουμε κάποια στοιχεία από την αρχαιοελληνική τέχνη, τη βυζαντινή και τη λαϊκή, όλα όμως δοσμένα με τη ελευθερία της δικής του αφελούς αμεσότητας. Μας δένει ακόμη με το παρελθόν μας, γιατί ο Κάσιαλος δεν έχει επηρεαστεί από κανένα ξένο στοιχείο. Ασπούδαχτος και με λαϊκή καταγωγή, άντλησε μόνον από τον τόπο του. Με το έργο του συναντά τους λαϊκούς ναΐφ των μεταβυζαντινών εικόνων και τους ζωγράφους των λαϊκών τοιχογραφιών, που μέσα στο έργο τους διασώθηκε «λαϊκοποιημένη» η ζωγραφική παράδοση του τόπου μας. Όλ' αυτά όμως ειδωμένα με τα μάτια της δικής του ψυχής και δοσμένα με το δικό του τρόπο. Γι΄αυτό και η ζωγραφική του είναι - δανείζομαι το χαρακτηρισμό που έδωσε ο Οδυσσέας Ελύτης μιλώντας για τον Θεόφιλο - «καταγωγική συνάμα και άμεση».
Πηγή: Μιχαήλ Κάσιαλος, η κρυμμένη γοητεία της ζωγραφικής, Δάφνη Νικήτα, Copyright © 2000, Δήμος Λάρνακας, Ίδρυμα Πιερίδη.
