Το τάμπλετ των ισχυρών της αρχαιότητας

Νέα στοιχεία για τη χρήση του μηχανισμού των Αντικυθήρων προέκυψαν από την πλήρη ανάγνωση των σωζόμενων επιγραφών στις επιφάνειές του, καθώς οι ειδικοί ανέγνωσαν το 99,9% των χαρακτήρων (γράμματα, σύμβολα, αριθμοί).

Είναι ένα από τα γοητευτικότερα αινίγματα της αρχαιότητας. Ένα μυστηριώδες αντικείμενο, το οποίο, αν δεν είχε εντοπιστεί στον βυθό των Αντικυθήρων το 1901, δεν θα πιστεύαμε ποτέ ότι πράγματι κατασκευάστηκε πριν από περίπου 2.000 χρόνια. Χρειάστηκε εντατική έρευνα από το 2005 μέχρι το 2016, καθώς και η συνδρομή της σύγχρονης τεχνολογίας με τομογράφο ακτίνων Χ, για να μπορούμε σήμερα να μιλήσουμε με βεβαιότητα για τη χρήση του.

Οι επιστήμονες διάβασαν το 99,9% των επιγραφών στις σωζόμενες επιφάνειες στο εσωτερικό και στο εξωτερικό του, αποκαλύπτοντας όχι μόνο ένα εγχειρίδιο λειτουργίας αλλά και ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον θεωρητικό κείμενο για την αρχαία αστρονομία, που μας έρχεται κατ’ ευθείαν από τον 1ο - 2ο π.Χ. Μέσα από τις 3.400 χαρακτήρες (γράμματα, σύμβολα, αριθμοί) ανέγνωσαν λέξεις και φράσεις. Έτσι έχουμε ευκρινέστερη «εικόνα» ακόμα και για το υπόλοιπό τμήμα του μηχανισμού που δεν βρίσκεται στα χέρια μας. Ξέρουμε πλέον τι έσπασε από αυτόν κατά το ναυάγιο και αν ποτέ το βρουν οι δύτες που συνεχίζουν την έρευνα τα τελευταία τρία χρόνια, θα είναι η ανακάλυψη του αιώνα.

Τοποθετημένος μέσα σε ένα ορθογώνιο πλαίσιο ο μηχανισμός των Αντικυθήρων απεικόνιζε δεδομένα και στις δύο πλευρές του. Στην μπροστινή όψη μια κυκλική κλίμακα έδειχνε τις 365 ημέρες του έτους. Στο εσωτερικό της, σε μια δεύτερη κλίμακα εμφανίζονταν τα δώδεκα σύμβολα του ζωδιακού κύκλου. Με την περιστροφή μιας λαβής, δύο δείκτες για τον ήλιο και τη σελήνη τοποθετούνταν στην ακριβή θέση τους για κάθε ημέρα του χρόνου, ενώ μια μικρή περιστρεφόμενη σφαίρα έδειχνε και τη φάση της σελήνης. Για να εξασφαλιστεί η ακρίβεια, ανεξάρτητα από την ημέρα ή το έτος, στο πίσω μέρος του μηχανισμού υπήρχαν δύο σπειροειδείς κλίμακες που απεικόνιζαν τις εκλείψεις του ήλιου και της σελήνης. Επίσης, οι ημέρες πανελλήνιων αθλητικών αγώνων όπως της Ολυμπίας. Τέλος, καταγραφόταν και η θέση των πέντε γνωστών στην αρχαιότητα πλανητών.

Στην ουσία είναι η πρώτη φορά που έχουμε στα χέρια μας ένα είδος σύνοψης σε μηχανική απεικόνιση για το τι ήξεραν οι αρχαίοι για τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων στο στερέωμα, μια εικόνα του δικού τους σύμπαντος κλεισμένη σε έναν περίπλοκο μηχανισμό. Στην αρχαιότητα το αντικείμενο είχε τη μορφή ενός ξύλινου κουτιού (ύψους 33 εκατ., πλάτους 18 εκ. και βάθους 8 εκ.) με 27 χάλκινα γρανάζια, τα οποία επιτελούσαν σύνθετες κινήσεις, φανερώνοντας τους ηλιακούς και σεληνιακούς μήνες σε κύκλο 19 ετών, τις εκλείψεις τους, τις κινήσεις των πέντε γνωστών πλανητών τότε (Ερμής, Αφροδίτη, Άρης, Δίας, Κρόνος), ενώ υπήρχε δείκτης και για τον ζωδιακό κύκλο. Παράλληλα, το αντικείμενο αυτό εκτός από πλανητάριο ήταν και ημερολόγιο, ενώ είχε ενδείξεις και για πότε τελούνταν οι κυριότεροι αθλητικοί αγώνες της αρχαιότητας. (Στην Ολυμπία, στη Νεμέα, τα Ισθμια στην Κόρινθο και στους Δελφούς.) Ο πρώτος του κάτοχος (πριν μπει στο ελληνικό εμπορικό πλοίο με πλου μάλλον από την Πέργαμο στη Ρώμη) είχε το σπάνιο προνόμιο να μπορεί να βρίσκει εύκολα όλα αυτά τα στοιχεία που οι κοινοί άνθρωποι δεν είχαν πρόσβαση. Προφανώς πρέπει να ήταν πλούσιος και ισχυρός, μιας και είχε το τάμπλετ της αρχαιότητας!

Οι κύκλοι και τα ημερολόγια της Σελήνης

Ο υπολογισμός της θέσης των ουράνιων σωμάτων είχε ανέκαθεν ιδιαίτερη σημασία για την οργάνωση της ζωής των ανθρώπων. Οι κύκλοι της Σελήνης ήταν πολύ σημαντικοί για τους αρχαίους, οι οποίοι με βάση αυτούς αποφάσιζαν πότε να σπείρουν, πότε να πολεμήσουν, πότε να κάνουν τις γιορτές και τα νυχτερινά ταξίδια τους. Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων, ο πολύπλοκος ωρολογιακός μηχανισμός με τις αστρονομικές και υπολογιστικές λειτουργίες που βρέθηκε στον βυθό μαζί με το περίφημο ναυάγιο, έδινε όλες αυτές και άλλες πολλές ενδείξεις, για τις οποίες στην εποχή μας χρησιμοποιούμε ηλεκτρονικούς υπολογιστές για ανάλογους υπολογισμούς και μελέτες.

Από τη στιγμή που ανακαλύφθηκαν τα θραύσματα του Μηχανισμού, παρατηρήθηκε ότι τα μηχανικά μέρη του συνδυάζονταν με τμήματα επιγραφών όπου υπήρχαν αστρονομικοί όροι, όπως «ΗΛΙΟΥ», «ΑΚΤΙΝΑ», «ΑΦΡΟΔΙΤΗ». Όσο προχωρούσε ο καθαρισμός των θραυσμάτων και αποκαλύπτονταν νέες επιγραφές, όπως αριθμοί που σχετίζονται με γνωστές αστρονομικές περιόδους και γινόταν φανερό ότι επρόκειτο για ιδιαίτερα περίπλοκο αστρονομικό όργανο. Εδώ διακρίνεται πως ακολουθούνται οι σεληνιακές περίοδοι του Αθηναίου Μέτωνος και του Βαβυλώνιου Σάρου, μέθοδοι της αρχαίας εποχής με τις οποίες γίνονταν διάφορες προβλέψεις και μελέτες. Ισως και μια τρίτη, του Ελληνα Καλλίπου

Ο μηχανισμός σαρώθηκε από σύγχρονο τομογράφο και έτσι έγινε δυνατή η ανάγνωση και εσωτερικών μερών του. Οι επιστήμονες έχουν καταφέρει να διαβάσουν περίπου του ένα τρίτο έως το μισό των επιγραφών του, που είναι γραμμένες με πάρα πολύ μικρά γράμματα, ύψους 1,2 έως 1,5 χιλιοστών. Μάλιστα, μερικά τμήματα λείπουν και η μελέτη έχει καταφέρει να προσδιορίσει ποια είναι αυτά. Θα αναζητηθούν στον βυθό, αν και είναι εξαιρετικά δύσκολο και απίθανο να εντοπιστούν.

Οι πανελλήνιοι αγώνες

Όπως έχουν κατανοήσει οι επιστήμονες, ο αρχαιότατος και πολυσύνθετος αστρονομικός φορητός υπολογιστής προσδιόριζε τις θέσεις του ήλιου, της σελήνης και, πιθανότατα, των πέντε γνωστών κατά την αρχαιότητα πλανητών (Ερμής, Αφροδίτη, Άρης, Δίας και Κρόνος). Χρησιμοποιούνταν για την πρόβλεψη των ηλιακών και σεληνιακών εκλείψεων, για την τήρηση ενός πολυετούς ημερολογίου με μεγάλη ακρίβεια, καθώς και για τον προσδιορισμό του χρόνου τέλεσης των Πανελλήνιων Αγώνων που πραγματοποιούνταν στην Ολυμπία, τους Δελφούς, τη Νεμέα, την Ισθμία και τη Δωδώνη.

Χρησιμοποιούνται ρήματα σε τρίτο πρόσωπο ή μετοχές, που περιγράφουν κινήσεις, ή σε δεύτερο πρόσωπο σε οριστική ή προστακτική έγκλιση που απευθύνονται προς τον χρήστη. Ο κατασκευαστής του δεν τον δημιούργησε για τον εαυτό του, αλλά τον προόριζε για τρίτα πρόσωπα, μαθητές του ή αστρονόμους. Έτσι, μάς έδωσε ένα users’ manual, εγχειρίδιο χρήσης.

Η άνω σπείρα της οπίσθιας όψης διαιρείται σε 235 τμήματα, καθένα από τα οποία αντιστοιχεί σε έναν σεληνιακό μήνα. Ορισμένοι από τους μήνες περιέχουν επιγραφή με πρόγνωση έκλειψης και με κάποια χαρακτηριστικά της: το αν θα είναι έκλειψη Ηλίου ή Σελήνης, αν θα συμβεί κατά τη διάρκεια της ημέρας ή της νύχτας, αλλά και ποια ώρα. Ενας μικρότερος δείκτης διορθώνει την ώρα έκλειψης.

Οι Βαβυλώνιοι είχαν παρατηρήσει ότι κάθε 223 σεληνιακούς μήνες (6.586 μέρες και ένα τρίτο ημέρας, δηλαδή κάθε 18 έτη) επαναλαμβάνονται οι εκλείψεις του Ήλιου και της Σελήνης, αλλά όχι ακριβώς με τις ίδιες συντεταγμένες. Ο χρήστης με την περιστροφή μιας λαβής μπορούσε να δει την αντιστοιχία ανάμεσα στο ηλιακό και στο σεληνιακό ημερολόγιο, αλλά και τη θέση και τη φάση της Σελήνης, καθώς και τις εκλείψεις που ενδεχόταν να συμβούν σε συγκεκριμένη ημέρα του σεληνιακού μήνα.

Εκτιμάται ότι ο Μηχανισμός κατασκευάστηκε κατά το δεύτερο μισό του 2ου αιώνα π.Χ. Η ομάδα μελέτης ελπίζει ότι αν ποτέ ανελκυσθεί από τον βυθό το κομμάτι των επιγραφών που λείπει, θα βρεθεί και ο όνομα του κατασκευαστή του. Πιθανοί κατασκευαστές θα μπορούσαν να είναι ο Αρχιμήδης, ο Ποσειδώνιος ο Ρόδιος, ο Ίππαρχος (οι δύο τελευταίοι παραπέμπουν στη Ρόδο ή στις κοντινές ακτές της Ιωνίας ως τόπους κατασκευής. Στα ίδια μέρη παραπέμπει και το φορτίο του πλοίου που ναυάγησε στα Αντικύθηρα.)

Όμως το Μετωνικό ημερολόγιο έχει χαραγμένα ονόματα μηνών που φαίνεται να ανήκουν στην Κόρινθο ή σε κάποια από τις αποικίες της στον δυτικό ελληνικό κόσμο, όπως το Ταυρομένιον, το οποίο είχαν ιδρύσει οι Συρακούσιοι. Και εκεί εμφανίζεται ο Αρχιμήδης και η παράδοσή του.

Η αποκρυπτογράφηση

Στην πρώτη αρχαιολογική δημοσίευση είχαν αποκρυπτογραφηθεί περίπου 600 χαρακτήρες. Μέχρι τη δεκαετία του 1970 είχαν διαβαστεί περίπου 923 χαρακτήρες, ενώ η πρώτη δημοσίευση της Ομάδας Μελέτης του Μηχανισμού, το 2006, υπερδιπλασίασε το πλήθος των χαρακτήρων, ανεβάζοντάς το στους 2.160. Σταδιακά αποκαλυπτόταν έτσι ο ρόλος των επιγραφών ως ενός είδους συνοδευτικού εγχειριδίου που σχετίζεται με τη λειτουργία του οργάνου και με τις αστρονομικές γνώσεις που αυτό εμπεριέχει. Η νέα και ολοκληρωμένη ανάγνωση των σωζόμενων θραυσμάτων του μηχανισμού ανέβασε τον αριθμό των χαρακτήρων στους 3.400, προσφέροντας επίσης καλύτερη ποιότητα ανάγνωσης και νέες δυνατότητες ερμηνείας: πλέον, ολόκληρες προτάσεις και πολλοί νέοι αριθμοί βοηθούν στην αποκωδικοποίηση των λειτουργιών του μηχανισμού.

Πηγή: Μ. Πουρναρά, Καθημερινή, Αντ. Καρατάσου, Liberal , Αγγ. Κώττη, Έθνος

Ἀναδημοσίευση ἀπό: Ανασκαφή